Glavni zaključak koji se navodi u izvještaju jeste da u Srebrenici nije počinjen genocid te da je stvarni broj njegovih žrtava upola manji od broja koji se navodi u presudama Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) izrečenim za genocid u Srebrenici.

Članovi komisije su u značajnom dijelu “Zaključnog izvještaja” za istraživanje stradanja svih naroda u srebreničkoj regiji od 1992. do 1995., sa posebnim ostvrtom na događaje iz jula i nakon jula 1995., prostor posvetili događajima neposredno prije i tokom ljeta 1995. godine.

Komisija je osnovana tokom 2019. godine, na inicijativu Narodne skupštine Republike Srpske (NSRS) i tadašnjeg predsjednika RS-a Milorada Dodika, danas člana Predsjedništva BiH. Tada su formirane dvije komisije koje su trebale preispitati već utvrđene i pronaći nove činjenice o stradanju civila u proteklom ratu – Komisija za istraživanje stradanja Srba u Sarajevu i Komisija za istraživanja stradanja svih naroda u srebreničkoj regiji.

Pravnici i eksperti za tranzicijsku pravdu su ranije kritizirali osnivanje komisija za Sarajevo i Srebrenicu smatrajući da su osobe koje su u njih imenovane pristrasne, kao i da se radi o pokušaju osporavanja genocida u Srebrenici i kampanje terorisanja građana Sarajeva.

U junu ove godine, Vlada Republike Srpske je na posebnoj sjednici primila k znanju “Izvještaj Nezavisne međunarodne komisije za istraživanje stradanja svih naroda u srebreničkoj regiji u periodu 1992.–1995. godine”, i tada je predsjednik komisije Gideon Greif kazao kako je ponosan što je mogao da predstavi izvještaj.

Gostujući na RTRS-u, Greif je ispričao da je komisiju činilo deset članova iz različitih zemalja, poput Austrije, Njemačke, Japana i Nigerije, da ni u jednom trenutku nisu osjećali pritisak i da su bili “1.000 posto” nezavisni u radu.

Greif je negirao presude i u emisiji kazao da “genocida nije bilo” i da je broj žrtava u julu 1995. godine manji od onoga koji se navodi u presudama.

U izvještaju se navodi da je najviše muškaraca stradalo u borbama, odnosno koloni koja se probijala prema Tuzli. U izvještaju se navodi da su članovi komisije koristili dokumente predstavljene u Haškom tribunalu tokom više sudskih postupaka, a kao primarni izvori prilikom “rekonstruisanja događaja vezanih za 11. juli 1995.” su korišteni dokumenti nastali tokom ili neposredno nakon događaja o kojima je pisano, kao i da većina dokumenata ima oznaku tajnosti iz ratnog perioda.

“U tom slučaju najrelevantniji su izvori koje su sačinile strane u sukobu, dokumenti organa vojne ili civilne bezbjednosti ili inostrane organizacije poput UN-a i drugih, koje su posmatrale sukob i čiji su predstavnici raspolagali informacijama sa terena”, jedan je od navoda iz izvještaja, uz dodatak da su korišteni i drugi relevantni izvori, poput baza podataka. U manjoj mjeri, kako stoji u izvještaju, članovi komisije su se oslanjali na sekundarne izvore, samo tamo gdje je bilo neophodno, prvenstveno na informacije sadržane u presudama MKSJ-a.

Određene institucije, kako stoji u izvještaju, komisiji nisu dostavile tražene informacije, što je uveliko otežalo rad kada je u pitanju “stradanje bošnjačkog stanovništva”, ali se navodi da je uprskos tome organizovano terensko istraživanje te fotografisanje spomen-obilježja.

Komisija navodi da je dobila i pomoć od Centra za istraživanje rata i traženje nestalih lica Vlade Republike Srpske kroz obezbjeđivanje dokumentacije i građe, što je, kako se navodi, “uveliko pomoglo u dolasku do informacija o stradanju muslimanskog i srpskog stanovništva u ovoj regiji”.

BIRN BiH je analizirao najvažnije dijelove izvještaja i poredio ih sa zaključcima vijeća u presudama izrečenima pred Haškim tribunalom.

Utvrđivanje sastava i karaktera kolone

Dio kolone muškaraca iz Srebrenice. Foto: Ahmet Bajrić

Komisija u izvještaju navodi da je kolona koja je 11. jula 1995. formirana na području srebreničkih sela Jaglići i Šušnjari s ciljem probijanja ka Tuzli, imala status “vojne”, odnosno da se evakuacija stanovništva odvijala u dvije velike grupe, od kojih su prvu činili civili iz Potočara, a drugu “pripadnici 28. divizije 2. korpusa Armije BiH”.

Izvještaj se najprije poziva na nalaz Richarda Butlera, vještaka vojne struke koji je svjedočio u gotovo svim suđenjima za Srebrenicu u Haškom tribunalu, a koji je govorio o mješovitoj vojnoj i civilnoj kontroli u Šušnjarima i Jaglićima, ali se ubrzo navodi kako dokazi govore da je riječ o “vojnoj” koloni koja se postrojila po brigadama prije proboja.

“Na osnovu prezentovane građe sadržane u izjavama preživjelih u koloni koja se probijala iz pravca Srebrenice ka Tuzli, teritoriji pod kontrolom Armije BiH, možemo zaključiti da je kolona bila vojna formacija sastavljena od vojno sposobnih muškaraca i samo u vrlo maloj mjeri žena i mlađih od 16 i starijih od 60 godina. (…) Vojna kolona je bila slabo opremljena u smislu naoružanja i posebno uniformi”, navodi se u izvještaju.

U haškim presudama se navodi da su oko trećinu kolone činili vojnici iz 28. divizije, a dvije trećine civili, iako svi vojnici nisu bili naoružani, i da prisustvo nekih naoružanih pripadnika ljudstva ABiH u koloni nije sporno.

U presudi Radislavu Krstiću, nekadašnjem komandantu Drinskog korpusa Vojske Republike Srpske (VRS) koji je zbog genocida osuđen na 35 godina zatvora, navodi se kako su vojni vještaci i Optužbe i Odbrane bili saglasni u pogledu toga da je, prema propisima VRS-a, kolona predstavljala legitimni vojni cilj.

“U optužnici u ovom predmetu ne navodi se da su vojna dejstva protiv kolone bila namjerno ili bez razlike upravljena protiv civila u koloni. Međutim, iz kolone su uhapšene hiljade muškaraca bosanskih Muslimana, većinom civila, koji su bili prebačeni na lokacije za zatočenje i zatim pogubljeni”, navodi se u presudi Krstiću.

Osim toga, u presudi Ratku Mladiću, bivšem komandantu Glavnog štaba Vojske Republike Srpske osuđenom na doživotni zatvor, između ostalog, i zbog genocida u Srebrenici, stoji da prilikom pogubljenja zarobljenih muškaraca nije preduzeto ništa kako bi se vojnici odvojili od civila, odnosno da su u svim tim pogubljenjima sistematski ciljani vojno sposobni muškarci bez obzira da li su bili civili ili vojnici.

Zaključci o načinu stradanja

Mjesto egzekucija u Pilici. Foto: BIRN BiH

Komisija je u izvještaju navela da je najveći broj učesnika u koloni, odnosno njih između 4.000 i 5.000, stradao u borbenim dejstvima, međusobnim obračunima, uključujući i samoubistva.

“Na osnovu procjene gubitaka bazirane na izjavama preživjelih svjedoka u proboju i izvještajima Armije BiH, sa velikom vjerovatnoćom možemo reći da je na prvom dijelu rute od polazne lokacije u proboj, od sela Šušnjari i Jaglići do putne komunikacije Nova Kasaba – Konjević Polje, stradalo u borbama, međusobnim obračunima, samoubistvima između 3.000 i 4.000 ljudi”, navodi komisija i dodaje da je na drugom dijelu rute od Konjević-Polja prema Zvorniku stradalo oko 1.000 ljudi na isti način.

Prema izvještaju, blizu 300 vojno sposobnih muškaraca se nije priključilo koloni, već su spas potražili u bazi UN-a Potočarima, a oni su 13. jula 1995. prevezeni u Osnovnu školu “Vuk Karadžić” u Bratuncu i “većina je ubijena u sklopu masovnih strijeljanja u narednim danima”.
Komisija nadalje procjenjuje da se broj zarobljenih i strijeljanih u julu 1995. kreće od 1.500-2.000 do maksimalno 2.500-3.000 ljudi, te da se do ove brojke došlo ako se u vidu ima da je oko 7.000 ljudi nestalo, a da je između 4.000 i 5.000 stradalo u borbi i drugim okolnostima.

S druge strane, vijeća u srebreničkim haškim predmetima su utvrdila da su, u roku od nekoliko dana u julu 1995. godine, srpske snage pogubile nekoliko hiljada muškaraca, Muslimana, iz Srebrenice i njene okoline, u okviru sistematske operacije velikih razmjera koja je započela 12. jula 1995. odvajanjem muškaraca, Muslimana, od žena i djece koji su se okupili u Potočarima a koji su kasnije držani na raznim mjestima u Bratuncu.

Tako se u presudi u predmetu “Vujadin Popović i ostali” navodi da je organizovano masovno ubijanje započelo 13. jula 1995. na području Bratunca, u skladištu u Kravici, gdje je ubijeno najmanje 1.000 ljudi, a nastavilo se od 14. do 16. jula 1995. na području Zvornika, u Orahovcu, gdje je ubijeno između 800-2.500 ljudi; potom Petkovcima, gdje je likvidirano više od 800 ljudi; Kozluku, gdje je ubijeno više od 1.000 ljudi; te Ekonomiji Branjevo i Domu kulture u Pilici, gdje je strijeljano između 1.000 i 2.000 Srebreničana.

Prema haškim presudama, nemoguće je precizno utvrditi broj ubijenih, ali svjedočenja koja su potkrijepljena forenzičkim i demografskim dokazima upućuju na to da je znatno više od 7.000 ljudi nestalo nakon zauzimanja Srebrenice.

Tvrdnje o načinu stradanja osoba pronađenih u masovnim grobnicama

Otkopavanje masovne grobnice u kojoj su tijela ubijenih u Pilici, septembar 1996. godine. Foto: EPA-EFE/ODD ANDERSEN

U izvještaju se navodi da članovi komisije nisu bili u mogućnosti izvršiti procjene broja strijeljanih po lokacijama, ali se navode propusti istražnog tima MKSJ-a, između ostalog, što nije istraživao izjave i okolnosti asanacije terena kojim se kolona prema Tuzli kretala, već se “asanirana lica vode kao žrtve masovnih strijeljanja, što ne odgovara činjeničnom stanju”.

Analiza komisije je pokazala da najveći broj tijela osoba koji su mogle sadržavati primarne grobnice ne prelazi 3.715, kao i da se može očekivati da su iz primarnih u sekundarne grobnice “preseljene” najviše 1.943 osobe i to “pod uslovom da su prostori u primarnim grobnicama bili maksimalno ispunjeni tijelima”.

Komisija dalje tvrdi da je, prema forenzičkim istraživanjima i nalazima, značajan broj ekshumiranih iz grobnica stradao van konteksta masovnih strijeljanja, ali i da je veliki broj tijela pronađen van konteksta primarnih i masovnih grobnica.

“Nije nerazumno pretpostaviti da prisustvo gelera ili eksplozivnih materija ukazuje na to da je određeni broj pojedinaca poginuo u borbi”, stoji u izvještaju.

U presudi Krstiću se navodi kako Pretresno vijeće ne može isključiti mogućnost da određeni postotak tijela u ispitanim grobnicama potječe od muškaraca poginulih u borbi, međutim sveukupni forenzički dokazi koje je predočila Optužba slažu se sa svjedočenjima svjedoka koji su se pojavili pred Vijećem i pričali o masovnim pogubljenjima hiljada muškaraca Muslimana u Cerskoj dolini, u skladištu u Kravici, u Orahovcu, na Vojnoj ekonomiji u Branjevu, kod brane u blizini Petkovaca i kod Kozluka.

“Ono što je najznačajnije jeste da se iz forenzičkih dokaza koje je predočila optužba isto tako vidi da su snage bosanskih Srba tokom razdoblja od nekoliko sedmica u septembru i početkom oktobra 1995. otkopale mnoge od primarnih masovnih grobnica i tijela ponovo pokopale na još zabačenijim lokacijama”, stoji u istoj presudi.

Uz to, u presudi bivšem predsjedniku Republike Srpske Radovanu Karadžiću, osuđenom na doživotnu kaznu zatvora, konstatovano je da je Glavni štab VRS-a organizovao operaciju ponovnog pokopavanja, koju su proveli pripadnici organa bezbjednosti Glavnog štaba, Drinskog korpusa, Bratunačke i Zvorničke brigade, uz pomoć civilnih vlasti bosanskih Srba i drugih jedinica VRS-a i MUP-a.

Utvrđivanje zločina genocida

Komemoracija povodom 18. godišnjice masakra u Srebrenici, u julu 2013. Foto: EPA-EFE/VALDRIN XHEMAJ

Komisija u izvještaju tvrdi, a što je izjavio njen predsjednik Greif gostujući na RTRS-u prije objave samog izvještaja, da se u “Srebrenici nije dogodio ni pojedinačni zločin genocida, niti genocid uopšte”, kao i da “nije uništen značajan dio zaštićene grupe Muslimana iz Bosne”.

“Treba uputiti kritiku vijećima MKSJ-a jer su imala suviše ograničen pogled na događaj iz jula 1995. Ne može se dijeliti gledište Tribunala – uprkos svojoj maloj veličini – da je stanovništvo Srebrenice činilo znatan dio ukupnog muslimanskog stanovništva BiH i da je postojala posebna namjera za uništavanje zaštićene grupe Muslimana kao takve”, kaže se, između ostalog, u izvještaju.

Prema članovima komisije, Tribunal u Haagu nije uspio da dokaže da su ispunjeni posebni kriterijumi za postojanje posebne genocidne namjere, dok je Greif izjavio da je počinjen zločin, “ali se taj zločin uopšte ne može nazvati genocidom”.

“Navedeni događaji nisu genocid ni na koji način. Dokazali smo da se nije radilo o genocidu. Ako neko koristi taj termin, treba ga izbrisati iz historije. To je važno zato što su optužbe o počinjenom genocidu veoma ozbiljne. Odluka o činjenju genocida predstavlja težak zločin, a u ovom slučaju to djelo ne postoji”, kazao je Greif prilikom gostovanja na RTRS-u.

U izvještaju je navedeno da komisija ne sumnja u zločinačku prirodu ubistava.

“Međutim, ne može se utvrditi da su ta ubistva počinjena sa bilo kojom drugom namjerom, osim da se eliminiše vojna prijetnja u periodu nakon vojnog napada hrvatskih i muslimanskih snaga na srpsku teritoriju (operacija ‘Oluja’)”, navodi se u izvještaju.

Haški tribunal je za genocid Srebrenici počinjen tokom i nakon jula 1995. osudio sedam osoba.

Prva presuda kojom je utvrđen genocid u Srebrenici bila je ona izrečena Radislavu Krstiću, kada je Tribunal zaključio da je zločin planiran s vrha, a najodgovorniji su članovi Glavnog štaba VRS-a.

“Vijeće naziva masakr u Srebrenici njegovim pravim imenom – genocid. Oni koji su za njega odgovorni, nosit će žig i on će služiti kao upozorenje drugima koji pomisle da počine jedan tako jeziv čin”, kazao je Theodor Meron na izricanju presude Krstiću.

Žalbeno vijeće u ovom predmetu bavilo se pitanjima koje citira i komisija kada dolazi do zaključka da se u Srebrenici nije desio genocid.

“Glavni dokaz na kojem počiva zaključak Pretresnog vijeća da su snage VRS namjeravale da eliminišu sve bosanske Muslimane iz Srebrenice bio je masakr svih vojno sposobnih muškaraca iz te zajednice. (…) Pretresno vijeće je ustanovilo da, prilikom pogubljenja zarobljenih bosanskih Muslimana, VRS nije pravio razliku između vojnih lica i civila”, navodi se u sažetku drugostepene presude Krstiću.

“(…) sam termin ‘vojno sposobni muškarci’ je pogrešan, jer su u grupi koju je VRS lišila života bili i dječaci i stariji muškarci za koje se obično smatra da ne spadaju u vojno sposobne. Pretresno vijeće je takođe imalo pravo da uzme u obzir i dugoročan efekat koji bi eliminacija sedam do osam hiljada srebreničkih muškaraca imala na opstanak te zajednice”, zaključak je Žalbenog vijeća.

Srebrenica 16. jula 1995. godine. Foto: EPA PHOTO EPA FILES / STR

Komisiju koja je radila na izvještaju činilo je deset članova iz različitih zemalja, poput Austrije, Njemačke, Japana i Nigerije, a prema riječima njenog predsjednika Greifa, članovima su bile bitne “samo činjenice, ne legende, ne priče, samo istina”.

U većem dijelu dokumenta, komisija se poziva na izjave koje su preživjeli dali Službi državne bezbjednosti RBiH, u manjoj mjeri na izjave date haškim isražiteljima, ali se skoro nikako ne navode iskazi preživjelih sa srebreničkih stratišta.

Zbog genocida i drugih zločina počinjenih u julu 1995. u Srebrenici, u Haagu je osuđeno 16 osoba na pet doživotnih kazni i 189 godina zatvora, dok je više od 40 sudija radilo na devet srebreničkih predmeta. U jednoj od najvećih presuda, kojom su osuđeni članovi Glavnog štaba VRS-a, Drinskog korpusa, Zvorničke brigade i MUP-a RS-a u predmetu “Popović i ostali”, saslušano je ili su na drugi način uvedeni iskazi 315 svjedoka te je predočeno više od 5.300 materijalnih dokaza.

Više od 180 svjedoka je saslušano tokom suđenja Zdravku Tolimiru, bivšem komandantu za obavještajno-bezbjednosne poslove Glavnog štaba VRS-a koji je zbog genocida osuđen na doživotnu kaznu zatvora, te je predočeno oko 3.500 materijalnih dokaza.

Sudski postupci u Haagu su u prosjeku trajali po četiri godine, sa izuzetkom Karadžića i Mladića, koji su u konačnici, osim za genocid, osuđeni i za druge zločine počinjene u ostalim gradovima i općinama u BiH.

Tokom svog obraćanja na godišnjicu genocida 11. jula ove godine, predsjednik Međunarodnog mehanizma za krivične sudove (MMKS) Theodor Meron je kazao da su činjenice utvrđene u Haagu “toliko blizu pojmu naučno utvrđenog stanja koliko je to ljudski moguće”.

“Svaki zaključak je donesen van razumne sumnje a donijeli su ga iskusni pravnici sa svih strana svijeta. Poslije nedavnog izricanja drugostepene presude u predmetu ‘Mladić’, genocid u Srebrenici sada je kao takav potvrdilo čak 34 sudija iz 29 zemalja na pet različitih kontinenata”, rekao je Meron, koji je naglasio kako su činjenice mukotrpno istraživane, rigorozno provjeravane te potvrđene u brojnim predmetima u kojima se došlo do zaključka da se u Srebrenici desio genocid, “što je zaključak do kojeg je došao i Međunarodni sud pravde”.

Uz presude Haškog tribunala, Sud Bosne i Hercegovine je u 16 predmeta zbog genocida i drugih zločina počinjenih u Srebrenici osudio 25 osoba na ukupno 423 godine zatvora.