Ali Edin Ramulić, član Inicijative za izgradnju kulture sjećanja u ovom gradu “Jer me se tiče”, priznaje da je malo vjerovatno da će drugostepena presuda promijeniti kvalifikaciju zločina u Prijedoru i druge četiri opštine, koliko ih je pobrojano u žalbi haških tužilaca na prvostepenu presudu kojom je Mladić osuđen na doživotnu kaznu zatvora za genocid u Srebrenici i druge zločine u Bosni i Hercegovini.

Jedan od razloga za svoj stav Ramulić vidi u načinu na koji je Haško tužilaštvo dokazivalo optužbe za genocid 1995. godine i događaje iz 1992. godine u Prijedoru, Kotor-Varoši, Sanskom Mostu, Foči i Vlasenici.

“Tužilaštvo u Haagu preostale opštine je, da tako kažem, zapostavilo, jer se fokusiralo na dokazivanje genocida u Srebrenici, ali mnogo su doprinijele i domaće institucije iz BiH”, kaže Ramulić.

On smatra da su institucije u BiH zakazale kada su trebale biti podrška u prikupljanju dokaza što je, kako navodi, dovelo do toga da Tribunal u Haagu u presudama za Prijedor raspolaže sa brojem od 1.500 žrtava, “što je tek polovina od stvarnog broja prijedorskih žrtava”.

“Tužilaštvo u Haagu nije imalo kapaciteta da samo iznese svo dokazivanje genocida, i tu je ključna uloga, jer su zakazale institucije BiH”, dodaje on.

Tomašica. Foto: BIRN BiH

Ramulić posebno ističe sporost u pronalasku posmrtnih ostataka u masovnoj grobnici “Tomašica” nadomak Prijedora.

“Mi smo 2004. otkrili grobnicu ‘Tomašica’, nakon čega je nađeno osam posmrtnih ostataka (…). Tek 2013. je nastavljena ekshumacija iz ‘Tomašice’, što će se kasnije ispostaviti ogromnom masovnom grobnicom, a i to je pokazatelj rada institucija BiH, na čelu sa Državnim tužilaštvom, koje rukovodi ekshumacijama”, smatra on.

Miodrag Stojanović, član advokatskog tima Ratka Mladića pred Međunarodnim mehanizmom za krivične sudove (MMKS), navodi da bi upravo “Tomašica” mogla biti jedan od ključnih dokaza da se u drugostepenoj Mladićevoj presudi dokaže genocid u Prijedoru.

“Ostavljam rezervu da se nešto može promijeniti u slučaju Prijedora, jer su se desile nove okolnosti u međuvremenu. Desila se ‘Tomašica’. Na osnovu toga može doći do kvalifikacije genocida. To je moje mišljenje. Za ostale opštine to nije slučaj”, kaže Stojanović, objašnjavajući da takva kvalifikacija nije ni po Konvenciji o sprečavanju genocida i da se radi o zločinu protiv čovječnosti.

Zbog toga on smatra malo vjerovatnim da će doći do promjene kvalifikacije zločina u pet opština koje su u svojoj žalbi naveli haški tužioci.

“Vi imate pravosnažan stav suda u Haagu u predmetu [Radovan] Karadžić, da u tim opštinama nije bilo genocida. Pa zar neko misli da će Sud tu svoju odluku mijenjati u Mladićevom slučaju? Ne, neće!”, govori Stojanović.

Ratko Mladić. Foto: MMKS

Od jula 1995. godine kada je podignuta prva optužnica protiv Mladića, kroz četiri izmjene optužnice Tužilaštvo ga je u tački za genocid teretilo i za odgovornost za događaje u Zvorniku i Bratuncu te Ključu, ali će nakon izmjena optužnice, prvostepene presude i žalbi Tužilaštva, Apelaciono vijeće MMKS-a odlučivati o optužbama za genocid u ukupno pet opština osim Srebrenice.

Vijeće je konstatovalo da su u nekoliko opština počinjena ubistva koja su predstavljala zločin protiv čovječnosti i kršenje prava i običaja ratovanja te da su “mnoge žrtve ubijene prije, za vrijeme i nakon napada bosanskih Srba na nesrpska sela”.

“Okolnosti su bile strašne; oni koji su pokušali da odbrane svoje domove bili su suočeni s nemilosrdnom silom. Izvršavana su masovna pogubljenja, a neke žrtve su podlegle nakon premlaćivanja. Mnogi od počinilaca koji su zarobili bosanske Muslimane pokazivali su malo ili nimalo poštovanja za ljudski život i dostojanstvo.”

Vijeće je konstatovalo da su u mnogim opštinama počinjeni deportacija i prisilno premještanje.

Većina članova Vijeća je, uz suprotno mišljenje sudije Alphonsa Oriea, konstatovala da su fizički izvršioci u opštinama Sanski Most, Vlasenica i Foča, kao i izvjesni izvršioci u opštinama Kotor-Varoš i Prijedor, namjeravali da bosanske Muslimane u tim opštinama unište kao dio zaštićene grupe, ali je također zaključilo da “su bosanski Muslimani koji su bili ciljani u svakoj od opština činili relativno mali dio te zaštićene grupe i da nisu ni na koji drugi način predstavljali njen značajan dio”.

Malo vjerovatna promjena u praksi Tribunala

Vijeće tokom iznošenja žalbi na presudu Mladiću. Foto: MMKS

Vasvija Vidović, advokatica koja je pred Haškim tribunalom zastupala optužene za ratne zločine, smatra kako su mali kapaciteti Tužilaštva u Haagu, nedokumentovani dokazi, neposvećenost istražilaca i tužilaca, razlog što preostale opštine u Mladićevoj prvostepenoj presudi nisu tretirane kao Srebrenica.

“Relativno, bilo je i malo vremena, te loši kapaciteti Tužilaštva. Tu je po meni zakazala Međunarodna zajednica koja je morala pojačati i obezbijediti te resurse Tužilaštva u Haagu, kako bi i ostale opštine imale isti tretman kao Srebrenica. Jer, kako objasiti da u Prijedoru bude ubijeno više od 3.000 ljudi, a da to nije genocid?”, kaže Vidović.

Njeno mišljenje dijeli i iskusna advokatica Senka Nožica, koja je pred Tribunalom u Haagu također imala brojne predmete.

“Hipotetički i iskustveno nije pruženo mnogo dokaza da se u slučaju ostalih opština dokaže genocid. Ono što je možda i specifikum jeste to da je Sud možda imao namjeru da napravi razliku između Srebrenice i ostalih opština, kako bi se međunarodnoj javnosti pokazala težina zločina u Srebrenici, tačnije genocida. Na taj način su sa sebe skinuli odgovornost”, smatra Nožica dok podsjeća da je prema međunarodnim presudama Hrvatska počinila udruženi zločinački poduhvat u BiH, a Srbija to nije.

“To je zaista jedan ogroman nonsens i to su poruke koje Međunarodna zajednica šalje javnosti. E, to vam je po meni isti slučaj u dokazivanju genocida, recimo u Prijedoru u odnosu na Srebrenicu”, navodi Nožica.

Mladiću se u optužnici na teret stavljalo ubijanje bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata, uključujući vodeće pripadnike tih grupa. Među tim ubistvima navode se 144 osobe u Biljanima u opštini Ključ, ubistvo više od 200 zatočenika u kazneno-popravnom domu Foča, ubistvo oko 150 ljudi u logoru “Keraterm”, pored Prijedora, i ubistvo najviše 140 zatvorenika u logoru “Sušica”, pored Vlasenice.

On je 2017. godine prvostepenom presudom Haškog tribunala osuđen na doživotnu kaznu zatvora za genocid u Srebrenici, progone Bošnjaka i Hrvata, terorisanje građana Sarajeva i uzimanje pripadnika UNPROFOR-a za taoce, ali je oslobođen prve tačke optužnice koja se odnosila na genocid u drugim opštinama 1992. godine.

Profesorica Nevenka Tromp, nekadašnja istraživačica u Haškom tribunalu i bivša saradnica haškog tužioca Geoffreyja Nicea, smatra da su utjecaji na Tribunal iznutra i izvana utjecali na neizricanje osuđujuće presude u dijelu za genocid 1992. godine jer bi takva presuda pokazala odgovornost drugih zemalja za nezaustavljanje zločina genocida.

“Po takvoj presudi to bi značilo da je genocidni proces trajao od 1992., od početka do kraja rata 1995. godine. I po tome bi sve države članice UN-a, pogotovo one na terenu za vrijeme rata, bile odgovorne po UN Konvenciji za sprečavanje i kažnjavnje genocida”, kaže Tromp.

Takvom presudom Srbija bi bila podjednako odgovorna jer je prema presudama Haškog tribunala ova zemlja bila uključena u međunarodni oružani sukob od 19. maja 1992. godine.

“Ovo objašnjava zašto je i Međunarodnoj zajednici kao i Srbiji bilo važno da se genocid reducira samo na Srebrenicu i to tako da sad po tim presudama izgleda da je Srebrenica odraz nekakve eskalacije nasilja, a ne kako to svi povjesničari vide – kulminacija genocidnog procesa koji je započeo 1992. i kojeg je i UN komisija za utvrđivanje činjenica već 1993. nazvala ‘slow motion genocid’”, kaže ona i dodaje kako smatra da je nesprečavanje 1992. godine dovelo do kulminacije u Srebrenici i Žepi 1995. godine.

“To se nikako ne može pročitati u presudama za genocid Tribunala gdje se kaže da se genocidna namjera artikulira tek 13. jula 1995.”, smatra Tromp.

U prvostepenoj presudi Mladiću navodi se da iako je bivši predsjednik Jugoslavije Slobodan Milošević komandovao Vojskom Jugoslavije, ova vojska više nije izdavala naređenja niti je mogla izdavati naređenja jednom kada su vojnici postali dio VRS-a, pa je zbog toga Vijeće zaključilo da Milošević nije dio udruženog zločinačkog poduhvata.

Vijeće je zaključilo da je sveobuhvatni udruženi zločinački poduhvat postojao od 1991. do novembra 1995. godine, a među učesnicima je nabrojalo Radovana Karadžića, Momčila Krajišnika, Biljanu Plavšić, Nikolu Koljevića, Bogdana Subotića, Momčila Mandića i Miću Stanišića.

U augustu 2020. godine iznesene su žalbe na presudu. Odbrana je tada zatražila oslobađajuću presudu po svim tačkama optužnice, dok je Tužilaštvo zatražilo da se on proglasi krivim i za genocid u još pet općina – Prijedoru, Sanskom Mostu, Foči, Kotor-Varoši i Vlasenici.

Tokom rasprave o žalbama na prvostepenu presudu tužiteljka Laurel Baig ocijenila je da je oslobađajuća presuda po osnovu genocida u opštinama bila greška Prvostepenog vijeća i od Žalbenog vijeća tražila da tu grešku ispravi.

Podsjetila je da je Prvostepeno vijeće većinom glasova ispravno zaključilo da su lokalni pripadnici srpskih snaga u tim opštinama imali “genocidnu namjeru” da Muslimane i Hrvate unište kao etničke grupe.

Kao pogrešan, Baig je, međutim, označila zaključak prvostepene presude da nema dokaza da je Mladić dijelio tu “genocidnu namjeru”.

U odsustvu direktnih dokaza, po tužiteljki, sudije su morale izvesti zaključak o Mladićevoj genocidnoj namjeri iz težine, obima i sistematičnosti zločina koji su počinili mnogi među njegovim podređenim oficirima.

Ona greškom smatra i zaključak iz presude da, iako je “veliki broj Muslimana i Hrvata ubijen ili su im nanijete teške povrede”, oni nisu činili “značajan dio” tih etničkih grupa u opštinama, te da, stoga, nije ispunjen taj uslov za krivično djelo genocida.

Na meti srpskih snaga u pet opština bilo je 129.000 nesrba, a to je jeste značajan dio populacije, tvrdila je tužiteljka. Mladićeve snage su, po zastupnici optužbe, te ljude masovno i sistematski progonile, nezakonito zatvarale, ubijale i mučile.

Pravosnažna presuda Mladiću u Haagu će biti izrečena 8. juna, čime će se završiti suđenje koje je počelo 2012. godine.

Dokazi o istrebljenju

Mezarje u Prijedoru. Foto: EPA-EFE/FEHIM DEMIR

Serge Brammertz, glavni tužilac Međunarodnog rezidualnog mehanizma za krivične sudove, rekao je nedavno u intervjuu za Anadolu Agency (AA), da Tužilaštvo raspolaže dovoljnim dokazima za dokazivanje genocida i u drugim opštinama u biH.

“Podrazumijeva se da čvrsto vjerujem da su dokazi kojima raspolažemo dovoljni za dokazivanje genocida i u ovim opštinama. Inače ne bih podigao te optužnice niti se žalio na oslobađajuće presude. Ipak, želio bih naglasiti da je Pretresno vijeće utvrdilo da ti zločini predstavljaju zločine protiv čovječnosti i ratne zločine i da ih je Mladić počinio s namjerom da uništi dio grupe bosanskih Muslimana na više lokacija. To je vrlo važan zaključak Pretresnog vijeća”, kazao je Brammertz.

U Prijedoru nema dokaza koji jasno uključuju namjeru za počinjenje genocida, stoji u prvostepenoj presudi Mladiću, i to je zamka u koju pada kompletna javnost, smatra Edin Ramulić. Generalno je stvorena slika, kaže on, da “ako nema genocida, kao da se ništa nije ni dogodilo”.

“To je pogreška koju svi moramo ispravljati. Stiče se dojam da ako nije genocid, onda nije ništa ni bilo”, navodi Ramulić i dodaje kako bi bio zadovoljan ukoliko se Mladiću potvrdi presuda doživotnog zatvora.

“Naravno, volio bih da se presudi da je bio i genocid u Prijedoru i u drugim opštinama. Ali, ne smijemo zaboraviti da je njegovom prvostepenom presudom i ranijim pravosnažnim presudama za Prijedor utvrđeno istrebljenje jednog naroda. To je ravno genocidu i to ne smijemo zaboraviti”, kaže Ramulić.