Uslijedile su reakcije dijela političara iz Bosne i Hercegovine na takve najave, no iz znanstvene zajednice tvrde kako to “nije ništa novo”.

“Najave o usklađivanju nastavnih programa Republike Srpske sa onima iz Srbije uvijek se u javnosti pojave u predizborno vrijeme”, ukazuje historičarka Melisa Forić-Plasto, viša asistentica na Filozofskom fakultetu u Sarajevu.

Za historičara Husniju Kamberovića to bi bilo isto kao da bošnjačka djeca u Sandžaku rade po nastavnom planu i programu Kantona Sarajevo.

“Potpuno usklađivanje s planovima i programima Srbije ne samo da ne vodi računa o integritetu Bosne i Hercegovine kao države nego Srbe u Republici Srpskoj potiskuje na marginu srpske kulture, iako u Republici Srpskoj ne žive samo Srbi, što je dodatno upozorenje u vezi s ovim ‘usklađivanjem’ nastavnih planova”, smatra Kamberović.

Misija OSCE-a u Bosni i Hercegovini podržava regionalnu saradnju u svrhu jačanja pomirenja i međusobnog razumijevanja, ali navode da izjednačavanje nastavnih planova i programa dijela jedne države s planovima i programima susjedne države može naškoditi “procesima u sklopu kojih vlasti u BiH provode reformu kako bi unaprijedili kvalitet obrazovanja za sve učenike”.

“Etničke podjele u BiH, nastale nakon sukoba, i dalje se odražavaju u učenju i podučavanju predmeta Historija, što za rezultat ima tri odvojena, jednostrana i često međusobno suprotstavljena historijska narativa”, navode iz OSCE-a.

Analiza BIRN-a BiH, nastala uvidom u udžbenike historije i istorije u Bosni i Hercegovini i Srbiji, pokazuje različito pristupanje ili čak i ignoriranje pojedinih tema, događaja i osoba iz ‘90-ih godina, kao i fokusiranje na vlastite žrtve i minimiziranje ili zanemarivanje žrtava drugih naroda. Različito su prikazani i opsada Sarajeva, etničko čišćenje, ratni zločini, genocid u Srebrenici te uloge Radovana Karadžića i Ratka Mladića, pravosnažno odnosno prvostepeno presuđenih ratnih zločinaca.

Historičari su složni da se teme iz ‘90-ih trebaju nalaziti u udžbenicima, ali da se treba držati činjenica.

Udžbenik Istorija 9. Foto: BIRN BiH

Srebrenica i opsada Sarajeva na više načina

U udžbeniku Istorija 9 autora Dragiše D. Vasića, koji je izdao Zavod za udžbenike i nastavna sredstva iz Istočnog Novog Sarajeva, niti jednom riječju ne spominje se genocid u Srebrenici, osim konstatacije da je “u julu 1995. godine Vojska Republike Srpske zauzela Srebrenicu i Žepu”.

Haški tribunal, Sud BiH te pravosuđa u Srbiji i Hrvatskoj do sada su za genocid, zločine protiv čovječnosti i druge zločine počinjene u julu 1995. u Srebrenici osudili 47 osoba, na više od 700 godina zatvora, kao i četiri doživotne kazne zatvora.

Kao “mjesta masovnih zločina” u Istoriji 9 nabrojani su Srebrenica, Kozarac, Kazani, Kravice, Ahmići, Pakrac, Ovčara, Medački džep, a kao “najviše razoreni gradovi” Vukovar, Sarajevo i Mostar. Pod pojmom “etničko čišćenje” navode se progoni Srba, ali ne i Bošnjaka i Hrvata.

“Ratni zločini koji se vezuju za stradanje drugih naroda, ako se uopće spominju, često su dovedeni u istu ravan i time se na određeni način postiže njihova relativizacija”, ukazuje Forić-Plasto.

Aleksandar Todosijević, predsjednik Udruženja za društvenu istoriju – Euroclio iz Beograda, navodi da “autori udžbenika moraju da pristupe obradi nastavnog sadržaja sa više senzibiliteta kako bi se suočili sa osetljivim i ‘bolnim’ temama iz novije istorije” uz korištenje dokaza, te kako trenutno isključuju učenje o drugima.

Autori udžbenika Historija 9 izdvajaju, po okrutnosti prema zarobljenicima, logore u Omarskoj, Trnopolju, Keratermu i Manjači. Foto: BIRN BiH

U citiranom udžbeniku se navodi da je “najveći dio Sarajeva kontrolisala ARBiH, dok su manji dio glavnog grada i njegova okolina bili pod kontrolom VRS”. Konstatira se i kako je, nakon kraja rata “posebno bolno za srpsku stranu bilo prepuštanje Bošnjacima gotovo cijelog grada Sarajeva i velikog dijela njegove okoline”.

Međunarodni kazneni sud za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) donio je tri pravosnažne presude koje se tiču opsade Sarajeva.

Za teroriziranje građana Sarajeva u Haagu je pravosnažno osuđen Radovan Karadžić, za koga se u ovom udžbeniku navodi  da je “psihijatar, pjesnik i političar”, i da je “kao osnivač i vođa Srpske demokratske stranke imao izuzetno važnu ulogu u stvaranju Republike Srpske, čiji je bio prvi predsjednik”. Na drugom mjestu, u rubrici “Iz istorijskih tekstova” navodi se da je sa aspekta američkih filmova “Republika Srpska predstavljena kao ‘zemlja zla'”, a Karadžić kao “odbjegli, nastrani, ubica i kriminalac koji živi u luksuzu sakriven od nesposobnih Ujedinjenih nacija”.

Radovan Karadžić se ne spominje u udžbenicima historije u Federaciji BiH i Srbiji.

“Besmisleno je negirati opsadu Sarajeva, ali se ne smije zanemariti stradanje svih stanovnika, uključujući i Srbe u opsjednutom gradu, kao što treba pisati i o stradanju djece na Grbavici”, smatra Kamberović.

Prema Kamberoviću, “o ratovima treba govoriti, ali ne da bi se promovirao rat, nego da se ukaže na besmisao rata, na ubijena djetinjstva i izgubljenu mladost”.

Ignoriranje sudskih presuda

Prema udžbeniku Istorija 8, čiji su autori Momčilo Pavlović i Đorđe Đurić, a izdavač Zavod za udžbenike iz Beograda, “posledice ratova bile su katastrofalne za sve stanovnike, bez obzira na nacionalnu i versku pripadnost”. Navedeno je kako je “u sukobima u Podrinju stradalo oko 3.500 vojnika i civila Srba, najviše u Bratuncu i okolini”.

“Masakr u Srebrenici je ratni zločin i zločin protiv čovečnosti koji je počinila Vojska Republike Srpske uz pomoć paravojnih formacija, nad vojnicima i civilima Bošnjacima. Sporni su podaci o ukupnom broju žrtava. Prema jednima, ubijeno je oko 8.000 ljudi, a prema drugima ti brojevi se ocenjuju kao preterivanje”, piše u udžbeniku.

Za Ratka Mladića, nepravosnažno osuđenog na doživotnu kaznu zatvora, čija se pravosnažna presuda pred Međunarodnim mehanizmom za kaznene sudove (MMKS) očekuje 2021. godine, navodi se kako je, zajedno s drugim srpskim oficirima, “optužen za ratne zločine, uključujući i genocid, pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju”. Podsjeća se i kako je Međunarodni sud pravde (ICJ) u Haagu, u presudi po tužbi BiH protiv SRJ, “ovaj zločin okvalifikovao kao genocid, ali Srbiju nije povezao sa ovim događajem”.

“Trebalo bi se držati činjenica utvrđenih u sudskim procesima i ne bi trebalo biti problem da se te činjenice uključe u udžbenike. Naravno i da u udžbenicima treba naglasiti odgovornost pojedinaca za počinjene zločine, a poruka uvijek mora ići u pravcu izgradnje svijesti o besmislenom stradanju. Ne može se od zločinaca praviti heroje”, govori Kamberović.

Prema presudama MKSJ-a, utvrđeno je kako je na Markale pala granata ispaljena s položaja VRS-a. Foto: BIRN BiH

U udžbeniku Tematski istorijski atlas – Istorija 8 autora Predraga Simića i Ivane Petrović, izdavačke kuće Logos Beograd, navodi se da je “početkom februara 1994. godine na sarajevskoj pijaci Markale eksplodirala granata koja je ubila veći broj građana. Za taj napad, uprkos protivrečnim dokazima, optuženi su Srbi”.

Prema presudama Međunarodnog kaznenog suda za bivšu Jugoslaviju, utvrđeno je kako je na Markale pala granata ispaljena s položaja VRS-a.

“Taj incident predstavlja primjer granatiranja gdje su civili namjerno ciljani”, navedeno je u presudi kojom je Stanislav Galić, komandant Sarajevsko-romanijskog korpusa VRS-a, osuđen na doživotni zatvor.

Forić-Plasto smatra da se udžbenici trebaju bazirati upravo na presudama, te primjećuje da se “na nekim primjerima pod znak pitanja stavlja i legitimitet tog međunarodnog tijela, pa se presude uopće i ne spominju”.

U udžbeniku Historija 9 autora Izeta Šabotića i Mirze Čehajića (izdavači NAM Tuzla i Vrijeme Zenica) navodi se kako je Vojska Republike Srpske “sva područja pod svojom kontrolom etnički očistila od nesrpskog stanovništva, uništavajući kulturna, vjerska i druga historijska obilježja koja su potvrđivala njihov (bošnjački i hrvatski) nacionalni identitet”.

“Nesrpsko stanovništvo koje nije pobjeglo na vrijeme ili koje nije imalo novca da kupi slobodu najčešće je završavalo u koncentracionim logorima”, navedeno je u ovom udžbeniku.

Genocid u Srebrenici označen je u jednom udžbeniku iz Srbije kao masakr. Foto: BIRN BiH

Autori izdvajaju, po okrutnosti prema zarobljenicima, logore u Omarskoj, Trnopolju, Keratermu i Manjači, ali i navode da je logore za Bošnjake – Heliodrom kod Mostara i Dretelj – formiralo Hrvatsko vijeće obrane (HVO).

“Srpske snage […] pod komandom Ratka Mladića osvojile su ‘zaštićene zone’ Žepu i Srebrenicu i tom prilikom pobile više od osam hiljada Bošnjaka”, čime je “počinjen najveći genocid u Evropi nakon Drugog svjetskog rata, što je potvrdio i Međunarodni sud pravde u Haagu 2007. godine”, pišu Šabotić i Čehajić.

Učiti o vrijednostima mira

Govoreći o izučavanju nedavne historije, Kamberović kaže da smatra kako je “bolje da djeca o tome uče iz kvalitetnih udžbenika nego putem propagandnih tekstova po raznim portalima”.

“Kada dođemo u stadij da se djeca suoče s djelima njihovih roditelja, onda smo spremni graditi moderno društvo”, ukazuje Kamberović.

I Todosijević upozorava da su učenici “ili izloženi pojednostavljenim, ‘zvaničnim’ narativima i jednostranim interpretacijama ili se o ovoj temi uopšte ne podučavaju, već su prepušteni uticaju ‘tabloidne istorije’”. U oba slučaja, dodaje, “nisu im dati ni činjenični uvidi u ratne događaje, niti prilika da analiziraju, razumeju i vrednuju različite izvore i interpretacije događaja”.

“Potrebno je učenicima da se predstave istorijski tačne informacije, na objektivan, nepristrasan način… Moramo im omogućiti celovito i sveobuhvatno znanje o temi kako ne bi o određenim događajima sudili površno, jednostrano i emotivno”, smatra Todosijević.

Prema preporukama Misije OSCE-a, o događajima između 1992. i 1995. godine, “autori udžbenika treba da smanje količinu informacija koje se odnose na političku istoriju, te da udžbenici treba da budu objektivni, naučno utemeljeni i usmjereni na izgradnju međusobnog razumijevanja, pomirenja i mira u BiH”.

“Udžbenici bi trebali da sadrže različite historijske izvore o određenim događajima kako bi se potakla multiperspektivnost, dijalog i međusobno razumijevanje. U postkonfliktnim društvima reforma nastave historije je dug, osjetljiv i složen proces, koji zahtijeva angažman mnogih aktera i stručnjaka”, navodi OSCE u odgovoru BIRN-u BiH.

“Nedavna historija treba biti dio nastavnih programa iako se smatra izuzetno kontroverznom i kompleksnom materijom”, smatra Forić-Plasto.

“Cilj izučavanja ratova ‘90-ih ne bi trebalo biti kreiranje mržnje i novih podjela, nego korištenje primjerima iz nedavne prošlosti za razvoj empatije, suočavanja s prošlošću, učenje o vrijednostima mira naspram svega onoga što je i što donosi rat”, poručuje ona.