“Cilj je bio izvršiti odmazdu nad Republikom Srpskom…”, navodi se, kao i da je Milanović kazao da je ove informacije dobio od dva izvora iz međunarodnih snaga, a izumeđu ostalog od jednog francuskog oficira.

“Postojala je i ruska i francuska ekspertiza tog događaja. Francuzima također nije bilo dozvoljeno da tu ekspertizu eksploatišu s ciljem istine”, navodi se, između ostalog, u tekstu objavljenom 3. februara, pred obilježavanje 30 godina od zločina na Markalama.

U više presuda Haškog tribunala utvrđeno je da su, po ispaljenju granate na Markale, formirani lokalni timovi za istragu u kojima su bili istražitelji Ujedinjenih nacija (UN).

Analiza Detektora pokazuje da su nalazi tima koji su činili članovi Francuskog bataljona odbačeni u najmanje jednoj presudi – i to komandantu Sarajevsko-romanijskog korpusa (SRK), što je za vrijeme prvih Markala bio Stanislav Galić. On je tu funkciju obavljao od 10. septembra 1992. do augusta 1994. godine.

U presudi Pretresnog vijeća Galiću – koji je u Haagu osuđen na doživotnu kaznu zatvora – navodi se da je jedna eksplozija 5. februara 1994. godine, prema izvještaju istražiteljskog tima u kom su bili Edin Suljić i predstavnik UN-a, rezultirala s više od 60 poginulih i preko 140 ranjenih osoba.

Već tada Vojska Republike Srpske (VRS) negira zločin, tražeći zajedničku komisiju za utvrđivanje balističkih i drugih okolnosti, koja nije formirana.

Osim u predmetu kod Galića, zaključci o eksploziji na pijaci Markale u februaru 1994. izneseni u presudama bivšim političkim i vojnim liderima Republike Srpske Radovanu Karadžiću i Ratku Mladiću, osuđenima na doživotni zatvor, između ostalog i zbog terorisanja stanovnika Sarajeva.

Detektor je i ranije pisao o negiranju zločina na Markalama.

Dolet i kalibar granate na Markalama

Vještaci, balističari i kriminalistički tehničari koje su angažovali Tužilaštvo i Odbrana, ali i istražni timovi Ujedinjenih nacija, iznosili su svoje nalaze u haškim predmetima, te je tako lokalni tim sedam dana istraživao ekploziju, navodi se u presudi Galiću.

O uzroku, pravcu doleta i kalibru sredstva istragu su proveli Mirza Sabljica i Hamdija Čavčić.

Mjerenjem su ustanovili da je krater dubok devet centimetara. Oštećenje okolo asfalta je imalo oblik elipse, a u rupi je nađen okopan stabilizator projektila.

Jedan od krim-tehničara sarajevske policije, Sead Bešić, koji je izašao na mjesto eksplozije, tokom svjedočenja je na suđenju bivšem predsjedniku Republike Srpske Radovanu Karadžiću rekao da oznake na stabilizatoru ukazuju na to da je proizveden u tvornici “Krušik” u srbijanskom gradu Valjevu.

“Nakon što je površina okolo stabilizatora očišćena, autori Sabljičinog balističkog izvještaja povukli su liniju između dviju najudaljenijih tačaka elipse i utvrdili da ugaona razlika između pravca sjever i pravca iz kojeg je projektil doletio iznosi 18 stepeni od sjevera ka istoku uz toleranciju plus minus pet stepeni”, navodi se u Galićevoj presudi.

Nadalje se navodi da su predstavnici UN-a izvadili stabilizator i gelere, za koje je Čavčić kazao da su na osnovu njih zaključili da je eksploziju na Markalama prouzrokovala minobacačka granata 120 mm.

Berko Zečević se pridružio lokalnom timu, kako se opisuje u presudi, kako bi izveo zaključke o pravcu doleta projektila.

“Konstatovali su da je raspored tragova efekta rasprskavanja (…) karakterističan za eksploziju projektila sa padnim uglom od 60 stepeni u odnosu na horizont”, navodi se u Galićevoj presudi, kao i da su na osnovu ovog ugla zaključili da se mogući dometi minobacačke granate kreću u rasponu od 1.640 do 6.546 metara. Na osnovu toga ovaj tim je utvrdio da je granata mogla biti ispaljena sa šest lokacija na utvrđenom pravcu prema svjeveroistoku.

Mogući pravci su uključivali Sedrenik, čije je područje tada bilo pod SRK-om, i područje Mrkovića u brdima udaljenim oko četiri kilometra od pijace.

“U izvještaju se navodi da je jedan od šest mogućih rejona ispaljenja pod kontrolom Armije BiH, a drugih pet na teritoriji pod kontrolom SRK-a”, piše u presudi, a Zečević je naknadnim proračunima brzine granate pri udaru ustanovio da je mjesto ispaljenja između 4.900 i 6.000 metara od pijace.

U presudi se navodi i da su vojni posmatrači UN-a i članovi Francuskog bataljona izvadili krilce granate, ali i da je njihov kapetan, analizirajući krater, napravio matematičku grešku. Kasnije je rađeno još nekoliko istraga, prema presudi. Autori izvještaja UN-a primjećuju da su se svi stručnjaci, izuzev iz Četvrtog tima Francuskog bataljona, na kraju složili da ugao pada granate iznosi od 53 do 62 stepena.

Jedan od svjedoka AF ispričao je da je čuo kako je ispaljen projektil teškog oružja poput minobacača s područja Mrkovića iza Špicaste stijene. Pucnjavu iz pravca Mrkovića čula je i AK-1.

“Prema naznakama stručnjaka za oružje, na osnovu ispaljivanja projektila iz minobacača može se odrediti približni pravac iz kojeg je projektil ispaljen”, piše u presudi.

“Linija povučena od mjesta događaja u pravcu sjever-sjeveroistoka prelazila bi preko zapadnog kraja Sedrenika, te bi kroz istočni rub Pašinog brda izbila na teritoriju pod kontrolom SRK-a i zatim nastavila preko brda Mrkovići”, konstatuje Vijeće.

Vještaci Odbrane su tvrdili da strana koja je odgovorna za ispaljivanje granate na pijacu Markale zasigurno nije namjeravala pogoditi. Odbrana je tvrdila i da je Armija posjedovala minobacače od 120 mm.

“Iz toga proizilazi da je granata koja je eksplodirala na pijaci Markale dolazeći iz smjera svjeveroistoka prešla mnogo više od 2.600 metara, što znači da je ispaljena s položaja duboko na teritoriji pod kontrolom SRK-a”, navodi Vijeće, kao i da nije mogla biti ispaljena s položaja Armije BiH.

U presudama Karadžiću i bivšem komandantu Glavnog štaba Republike Srpske Ratku Mladiću je konstatovano da se radi o granati od 120 milimetara ispaljenoj iz minobacača.

Položaji VRS-a

Milanović je izjavio kako “nije realno da je na pijacu mogla da padne srpska granata” jer “poznaje Markale” s obzirom da je četiri godine živio u Sarajevu, ali njegove tvrdnje demantuju zaključci iz presuda.

Sve tri presude navode “kako je van razumne sumnje utvrđeno da je na Markale ispaljena s teritorije pod kontrolom SRK-a”, dok u predmetima kod Karadžića i Mladića konkretno stoji da su to položaji VRS-a na Mrkovićima.

Vijeća u Haagu su konstatovala da je zona odgovornosti VRS-a obuhvatala južni dio Sarajeva, uključujući naselja Lukavica, Vraca, Grbavica, dijelove Dobrinje, Zlatište i područje do planine Trebević, brda južno i jugozapadno od Sarajeva, područje Rajlovca na sjeverozapadu Sarajeva prema Mrkovićima, uključujući Špicastu stijenu sjeveroistočno od Sarajeva i područje Pala. Na sjevernoj strani grada, kako stoji u presudi kod Karadžića, SRK je kontrolisao devet kilometara dugu liniju sukoba.

Zorica Subotić, vještakinja koju je angažovala Odbrana, na Karadžićevom suđenju iznijela je mišljenje da je eksplozija granate najvjerovatnije izazvana na licu mjesta statičkim aktiviranjem tajmerom ili daljinskim upravljačem.

U presudi Karadžiću se navodi kako Subotić vjeruje da je “stabilizator mogao biti ukopan u tlo prije eksplozije pomoću neke alatke kao što je ašov, a zatim eksplozijom potisnut u tlo”. Na istom suđenju je ona iznijela tvrdnju da granata nije mogla pogoditi pijacu doletjevši iz vazduha a da prije toga ne uništi krovove pijačnih tezgi.

Tokom postupka je i Karadžić tvrdio da je granata aktivirana daljinskim upravljačem i da je eksplodirala na nivou tla, ili da je bačena s jedne od susjednih zgrada, što je Vijeće odbilo.

Odbačene su i teorije o insceniranom incidentu i podmetnutom eksplozivu, dok je za nalaz vještakinje Subotić navedeno da je bila “glavni zagovarač teorije o statičnoj detonaciji”, ali da je analizu zasnovala na sekundarnom materijalu.

“Optuženi je tokom suđenja nastojao da pokaže da je granatu ispalila ABiH s ciljem da se to stavi na teret srpskoj strani i da se tako poboljša politička pozicija strane bosanskih Muslimana”, navodi se u presudi bivšem predsjedniku Republike Srpske Karadžiću.

Neki od svjedoka i vještaka su na suđenju Mladiću osporavali ranije presuđene činjenice za Markale, među kojima je i da je granata ispaljena s položaja SRK-a, ali je Vijeće zaključilo da njihovo svjedočenje nije dovoljno pouzdano da bi pobilo činjenice za ovu sarajevsku pijacu.

“Neki od svjedoka su osporavali pravac doleta i upadni ugao ili su sugerisali da je minobacačku granatu ispalila ABiH – bilo tako što ju je aktivirala daljinski ili s manje udaljenosti – što je u oštroj suprotnosti s više činjenica o kojima je presuđeno vezanih za ovaj incident”, piše u Mladićevoj presudi.

U presudi kod Galića se, između ostalog, navodi se kako je paljba po dijelovima Sarajeva pod kontrolom ABiH slijedila vremenski obrazac i grad je bio pod žestokim granatiranjem.

“Ta paljba je bila još uvijek značajna tokom 1993. godine – pri čemu su postojale dnevne i nedjeljne varijacije s periodom intenzivnije paljbe u zimu 1993. godine, koji se završio poslije granatiranja pijace Markale u februaru 1994”, stoji u presudi Galiću.

Gubici

Vijeće je u svim presudama zaključilo da je u eksploziji koju je prouzrokovala granata od 120 milimetara ubijeno više od 60 i ranjeno oko140 osoba.

Svjedoci, među kojima su bili policijski istražitelji i dokori, u izvještajima su navodili više od 60 poginulih i na desetine ranjenih. Jedan od istražnih timova UN-a je kod Karadžića zaključio da je moguće da jedna minobacačka granata kalibra 120 mm, ispaljena u gustu gomilu ljudi okruženih tezgama s metalnim okvirima, zajedno s haotičnom evakuacijom koja je uslijedila, “prouzrokuje pogibiju i ranjavanje 275 ljudi”.

Vještakinja Subotić je izračunala da su se u zoni udara nalazile 164 osobe, što je za 45 osoba manje od broja žrtava navedenog u službenom izvještaju o incidentu, ali je Vijeće odbacilo njenu tvrdnju da je broj žrtava pretjeran i da su tijela donesena na mjesto eksplozije.

Broj stradalih je utvrđen i na osnovu bolničke evidencije, za koju su vijeća prihvatila da nije potpuno tačna zbog haotične situacije koja je vladala u vrijeme kad je sačinjena, ali i tehničkih dokaza u vezi s ubojnim dejstvom minobacačkih granata, koji su predstavljeni na suđenjima.

Više svjedoka je u Haagu izjavilo kako na Markalama nije bilo nikakvih naročitih vojnih ciljeva, a Detektor je više puta pisao da su one bile mjesto okupljanja građana i razmjene proizvoda za vrijeme opsade.

Presudama je utvrđeno da pijaca Markale i okolno područje nisu bili legitiman vojni cilj i da su gotovo sve žrtve ovog granatiranja bile civili koji nisu direktno učestvovali u neprijateljstvima.

“Iako tog konkretnog dana možda nije namjerno gađana sama pijaca, većina Vijeća zaključuje da su snage SRK-a namjerno gađale područje oko pijace znajući da tu nema vojnih ciljeva i ne uzevši uopšte u obzir činjenicu da bi takva vatra mogla uzrokovati civilne žrtve”, jedan je od zaključaka presude Karadžiću.

Vijeće kod Mladića je utvrdilo kako u vrijeme incidenta Armija BiH nije bila prisutna u blizini mjesta eksplozije.

Drugi incident na Markalama

Markale. Foto: EPA 

Presudama Karadžiću i Mladiću, ali i Dragomiru Miloševiću, bivšem komandantu Sarajevsko-romanijskog korpusa VRS-a koji je zbog zločina nad građanima Sarajeva osuđen na 29 godina zatvora, obuhvaćen je drugi masakr na Markalama, kada je u eksploziji granate u ulici Mula Mustafe Bašeskije, neposredno pred tržnicom Markale, 28. augusta 1995. poginulo više od 40, a ranjeno više od 70 osoba.

Utvrđeno je presudama kako je i ova granata ispaljena iz minobacača s položaja SRK-a i da je i ona bila kalibra 120 milimetara.

Karadžić je tokom suđenja govorio da su “inscenirane” i Markale u augustu 1995, ali se Vijeće uvjerilo, kao u slučaju eksplozije na pijaci u februaru 1994, da to nije tačno.

Vijeće se uvjerilo da su velika većina nastradalih bili civili koji u vrijeme incidenta nisu aktivno učestvovali u neprijateljstvima, te da je samo jedna smrtno stradala osoba u ovom incidentu bila vojnik.

Stradanja građana na pijaci Markale su jedan u nizu incidenata granatiranja koji su obrađeni u Haškom tribunalu.

Iako je haškim presudama utvrđeno da su granate na Markale oba puta ispaljene s položaja Vojske Republike Srpske, za ove zločine nikada niko nije odgovarao, niti su podignute optužnice za terorisanje i granatiranje stanovnika Sarajeva.