Prva od njih, presuda kojom je ratni komandant Vojske Republike Srpske Ratko Mladić osuđen na kaznu doživotnog zatvora za genocid i druge zločine, ispunila je više naslovnica. Druga, izrečena u predmetu protiv visokorangiranih ratnih šefova Službe državne bezbjednosti Srbije Jovice Stanišića i Franka Simatovića, imala je manju pokrivenost, ali je takođe izuzetno značajna.

Presuda Stanišiću i Simatoviću, koja je u cijelosti zvanično objavljena prošle sedmice, bila je prva ikada osuda najviših ratnih zvaničnika Srbije za zločine počinjene u ratovima koji su izbili tokom raspada Jugoslavije.

Presuda je takođe potvrdila više detalja kojima su uspostavljene veze između Srbije, kao države, i sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini početkom 90ih godina prošlog stoljeća. Srbija već dugo negira bilo kakvu direktnu umiješanost.

UN-ov Međunarodni rezidualni mehanizam za kaznene sudove osudio je Stanišića i Simatovića na po 12 godina zatvora za pomaganje i podsticanje zločina počinjenih od strane specijalne borbene jedinice Službe državne bezbjednosti na području Bosanskog Šamca tokom rata u BiH 1992. godine, ali ih je oslobodio odgovornosti za druge zločine srpskih jedinica u drugim dijelovima BiH i Hrvatske.

Bila je to prvostepena presuda na koju se Stanišić i Simatović mogu žaliti. Međutim, presuda je potvrdila da je Srbija bila upletena, uglavnom kroz svoje policijske i sigurnosne službe, u sukobe u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovni, te da je srbijanski predsjednik Slobodan Milošević bio dio zločinačkog poduhvata za istjerivanje Hrvata i Bošnjaka iz nekih dijelova te dvije zemlje.

To je ujedno bila i prva presuda međunarodnog suda koja je potvrdila neke od zločina koje su u te dvije zemlje počinili srpski vojskovođa Željko Ražnatović Arkan i njegove paravojske.

Nataša Kandić, osnivačica Fonda za humanitarno pravo sa sjedištem u Beogradu, kazala je da je ova presuda dala dosad najjasniju sliku uloge Srbije u zločinima tokom oba rata.

“Sada, po prvi put, jasno je da je Srbija proglašena odgovornom za zločine počinjene u vezi sa uklanjanjem Hrvata i Muslimana iz dijelova Hrvatske i Bosne,” kazala je Kandić za BIRN.

Udruženi zločinački poduhvat

Jovica Stanišić i Slobodan Milošević na svečanosti u centru za obuku Jedinice za specijalne operacije u Kuli u Srbiji 1997. Foto: MMKS.

U presudi se navodi da je “najmanje od avgusta 1991. … postojao udruženi zločinački poduhvat s ciljem prisilnog i trajnog istjerivanja, kroz počinjenje progona, ubistava, deportacija i nehumanih djela (prisilnih preseljenja), većine nesrpskog stanovništva, prvenstveno Hrvata, bosanskih Muslimana i bosanskih Hrvata, sa velikih područja Hrvatske i Bosne i Hercegovine”.

Navodi se da se, počevši sa napadom srpskih snaga na hrvatsko selo Kijevo u avgustu 1991. godine, “pojavljuje jasan obrazac zločina i nasilnih djela počinjenih od strane srpskih snaga … što je rezultiralo masovnim egzodusom nesrpskog stanovništva sa tog područja”.

Tokom i nakon tih napada srpskih snaga u Hrvatskoj, “hrvatska imovina je pljačkana, kuće su paljene, crkve i škole uništavane, dok su hrvatski civili maltretirani, zatvarani, prebijani, protjerivani ili ubijani… Sela su sravnjena sa zemljom i ispražnjena od hrvatskih stanovnika,” navodi se u presudi.

Sud dalje navodi da se sličan obrazac nasilja mogao vidjeti i u drugim dijelovima Hrvatske, te je nastavljen i tokom preuzimanja od strane srpskih snaga opština Bijeljina, Zvornik, Bosanski Šamac, Doboj i Sanski Most u Bosni i Hercegovini tokom proljeća 1992.

Ono što Sud opisuje kao “zajednički zločinački cilj” dijelili su visoki politički, vojni i policijski lideri Srbije, vodstvo pobunjenih hrvatskih Srba u Srpskoj autonomnoj oblasti Krajina i Republici Srpskoj Krajini, kao i dijelu BiH pod srpskim vodstvom – Republici Srpskoj.

Među osobama pobrojanim kao učesnici onoga što sud naziva udruženim zločinačkim poduhvatom bili su srbijanski predsjednik Slobodan Milošević, politički lideri bosanskih Srba Radovan Karadžić, Momčilo Krajišnik i Biljana Plavšić, lideri hrvatskih Srba Goran Hadžić i Milan Martić, te Mladić, Arkan i drugi.

Kandić primjećuje da ovo predstavlja promjenu u odnosu na presude sa suđenja Mladiću i Karadžiću za ratne zločine u Bosni i Hercegovini, obzirom da u tim presudama nisu imenovani “zvaničnici [iz Srbije] među učesnicima udruženog zločinačkog poduhvata.”

Ali, u saopštenju Suda izdanom nakon presude Stanišiću i Simatoviću jasno se navodi da je bilo zvaničnika iz Srbije “koji su dijelili namjeru da organizuju istjerivanje ne-Srba sa određenih teritorija Hrvatske i Bosne,” kaže ona.

Ona dalje tvrdi da je “sada Srbija u istoj poziciji u kojoj se našla Hrvatska sa presudom protiv Prlića”. Presudom Haškog suda kojom su osuđeni Jadranko Prlić i petorica drugih političkih i vojnih vođa nepriznate ratne hrvatske paradržave Herceg-Bosne utvrđeno je da je država Hrvatska bila umiješana u zločine počinjene tokom bosanskog rata.

Podrška srpskim pobunjenicima u Hrvatskoj

Slobodan Milošević (lijevo) sa zamjenikom srbijanskog ministra unutarnjih poslova Radovanom ‘Badžom’ Stojičićem u Beogradu 1997. godine. Foto: EPA-PHOTO/STR/

U presudi se navodi da su šefovi Službe državne bezbjednosti Srbije Stanišić i Simatović uspostavili posebnu borbenu jedinicu do avgusta ili septembra 1991. koju su činili regruti obučavani u Golubiću u Hrvatskoj. Golubić je bila baza za obuku nekoliko stotina lokalnih pripadnika srpske policije, teritorijalne odbrane i dobrovoljaca od maja do kraja jula ili početka avgusta 1991. godine, dodaje se u presudi. Glavni instruktor bio je Srbin Dragan Vasiljković, poznatiji kao Kapetan Dragan, a još su neki instruktori bili operativci ili drugi pripadnici Službe državne bezbjednosti Srbije.

Iva Vukušić, predavač u Centru za studije sukoba Univerziteta u Utrechtu u Nizozemskoj, kazala je za Justice Info portal da je ova presuda rasvijetlila taktiku Srbije u podršci naoružanim srpskim jedinicama van njenih granica.

“Vi stvarate uvjerljivo poricanje, tu ideju da prenesete nasilje na aktere koji su naizgled neovisni kako biste se držali podalje od toga i rekli: ‘Mi s tim nemamo ništa’,” kazala je Vukušić.

Presudom je utvrđeno da su i Stanišić i Simatović pomagali Srpskoj autonomnoj oblasti Krajini, entitetu pobunjenih Srba unutar Hrvatske koji je postojao od decembra 1990. do decembra 1991. godine a suprotstavljao se nastojanjima hrvatskih vlasti da izbore neovisnost od Jugoslavije.

Sud je naveo da su oba optužena bila uključena u snabdijevanje policije pobunjenih hrvatskih Srba u Autonomnoj oblasti Krajina “oružjem, opremom za komunikaciju, te određenom ograničenom tehničkom podrškom” koju su koristili u borbi, kao i određenom finansijskom podrškom, te da je Stanišić imao utjecaja na njenog lidera Milana Martića.

Srbija je takođe bila umiješana u uspostavu i pomaganje drugom entitetu koji su pobunjeni Srbi osnovali na teritoriji Hrvatske, odnosno Autonomnoj oblasti istočna Slavonija, Baranja i zapadni Srijem, navodi Sud, ali je to učinjeno putem Službe javne bezbjednosti Ministarstva unutrašnjih poslova Srbije prije nego putem Državne službe bezbjednosti.

“Dokazi upućuju da je pokretačka snaga iza formiranja Teritorijalne odbrane SAO ISBZS [Srpske autonomne oblasti istočna Slavonija, Baranja i zapadnog Srijema] bio Badža [Radovan Stojičić] koji je, tokom perioda od 1991. do 1995., pripadao Službi javne bezbjednosti Srbije,” navodi se u presudi.

Ali, dalje se upozorava da Sud “nije uvjeren van razumne sumnje da postoji dovoljno dokaza koji upućuju na to da je Stanišić bio Badžin nadređeni ili da je imao ovlasti da mu izdaje naređenja”.

Sud je utvrdio da je 5. avgusta 1991. Badža stigao u Srpsku autonomnu oblast istočna Slavonija, Baranja i zapadni Srijem “kao predstavnik Službe javne bezbjednosti Srbije,” te ga je vođa pobunjenih hrvatskih Srba Goran Hadžić imenovao komandantom Teritorijalne odbrane te oblasti.

Potvrda Arkanovih zločina

Arkan posmatra svoje borce u Sanskom Mostu u BiH u septembru 1995. Foto: EPA Foto/Fajls.

Kao i Badža, još jedna dobro poznata ličnost je stigla iz Beograda da pomogne Srpskoj autonomnoj oblasti istočna Slavonija, Baranja i zapadni Srijem – Arkan i njegova Srpska dobrovoljačka garda, zloglasna paravojna jedinica poznata i kao Arkanovi Tigrovi.

Sud navodi da je dokazano “van razumne sumnje” da su pripadnici Tigrova ubili 57 nesrpskih civila u hrvatskim selima Dalj i Erdut u periodu od septembra do decembra 1991. Ti zločini su počinjeni uz učešće Gorana Hadžića i drugih pripadnika lokalnih snaga Teritorijalne odbrane hrvatskih Srba.

Presuda nadalje potvrđuje da su Arkanovi ljudi učestvovali u tromjesečnoj opsadi hrvatskog grada Vukovara tokom 1991. Nakon napada na Vukovar trupe Jugoslovenske narodne armije, pripadnici Teritorijalne odbrane pobunjenih hrvatskih Srba i Arkanova paravojska su potom “ubili, protjerali, samovoljno uhapsili i pritvorili nesrbe, te opljačkali njihovu imovinu”.

Dalje se dodaje da su Arkanovi ljudi potom otišli u Bosnu i Hercegovinu, “te se pridružili određenim lokalnim Srbima u Bijeljini kako bi nasilno preuzeli vlast u tom gradu, tokom čega su ubili najmanje 48 civila, uglavnom ne-Srba”.

Nakon pada Bijeljine oni su nastavili, skupa sa drugim paravojnim jedinicama i snagama lokalnih Srba, “učestvovati u kriminalnim aktivnostima, kao što su pljačke, silovanja, maltretiranje, te ubistva ne-Srba u toj opštini, što je navelo veliki broj nesrba da pobjegnu”. Potvrđeno je i učešće pripadnika Tigrova u napadu na Zvornik u aprilu 1992. godine.

Arkan je 1997. godine optužen za ubistva preko 60 osoba u Sanskom Mostu, BiH, u septembru 1995., ali je ubijen hicima u Beogradu u januaru 2000. prije nego što je taj predmet dospio na sud.

Zločini pripadnika Tigrova nabrojani su i u optužnicama Tužilaštva u Hagu protiv Miloševića i Hadžića, ali su obojica umrli prije donošenja presuda na njihovim suđenjima. Presuda u predmetu Stanišić i Simatović je prvi slučaj potvrde tih zločina u presudi jednog međunarodnog suda.

Dokazivanje uloge Srbije u Bosni i Hercegovini

Zvaničnik bosanskih Srba Momčilo Krajišnik (ljevo) sa Jovicom Stanišićem, Radovanom Karadžićem i Frankom Simatovićem (desno) tokom rata – fotografija koju je tužilaštvo koristilo kao dokaz. Foto: MMKS.

Jedini konkretni zločini za koje su Stanišić i Simatović osuđeni dogodili su se nakon preuzimanja vlasti u Bosanskom Šamcu u Bosni i Hercegovni od strane srpskih snaga u aprilu 1992.

Kandić kaže da presuda potvrđuje da su Crvene beretke i Bijeli orlovi bili umiješani u zločine i da su sudije “sasvim jasno navele da oni dolaze iz Srbije i da su to policijske jedinice Republike Srbije”.

U presudi se također spominje da se zločini u Bosanskom Šamcu “nisu desili kao izolirani incident, nego su bili dio obrasca zločina koji su pratili preuzimanje teritorija od strane srpskih snaga u Bosni i Hercegovini”.

Stanišić i Simatović “su bez sumnje bili svjesni kampanje za prisilno preseljenje usmjerene ka nesrbima u Hrvatskoj i BiH, kao i zajedničke namjere članova udruženog zločinačkog poduhvata,” navodi se.

Sud je utvrdio da su oni bili “odgovorni za pomaganje i podsticanje progona, ubistava, deportacija i prisilnog premještanja koje su počinile srpske snage u Bosanskom Šamcu”.

Dalje utvrđujući njihovu umiješanost u bosanski sukob, presuda navodi da je Stanišić bio “u direktnom i čestom kontaktu” sa liderom bosanskih Srba Radovanom Karadžićem tokom 1991. godine tokom i nakon uspostave Republike Srpske, te da je “u nekim slučajevima Stanišić omogućio kontakte između Karadžića i Miloševića”.

Služba državne bezbjednosti Srbije bila je dobro informirana o događanjima tokom ratova u BiH i Hrvatskoj, objašnjava se u presudi, te se dodaje da je ta Služba “imala pristup ogromnoj količini informacija o događajima na terenu u Hrvatskoj i BiH, uključujući i one o počinjenju zločina”.

U presudi se citira presretnuti razgovor iz januara 1992. godine, kada je snimljeno kako Stanišić govori Karadžiću: “Ne znam koliko vi znate, ali mi znamo sve.”

Utvrđivanje činjenica o upletenosti Srbije kroz ovakva priznanja njenih šefova sigurnosti, Stanišića i Simatovića, moglo bi se pokazati kao najznačajnija ostavština ove presude.