Analiza BiEPAG-a: Pandemija će dodatno oslabiti demokratije i ljudska prava na Zapadnom Balkanu

Analiza Zapadni Balkan u doba globalne pandemije analizira i daje preporuke u devet ključnih oblasti kao što su uloga države, demokratija i zarobljena država, geopolitičke promjene, novi nacionalizam, socijalna otpornost, uticaj na životnu sredinu, migracije, zdravstvena zaštita i socijalna sigurnost te ekonomske implikacije.

Vedran Džihić, jedan od autora Analize, kaže da dodatnu opasnost tokom pandemije predstavlja nacionalizam. Smatra da bi vladajuće elite mogle da koriste strah izazvan koronavirusom kao sredstvo vladavine. Za Bosnu i Hercegovinu to može značiti da vladajuće etno-političke elite pojačavaju svoju etno-nacionalnu retoriku, a za Srbiju bi moglo doći do porasta nacionalizma koji se generira oko pitanja Kosova, kaže on.

“Znamo iz historije da u teškim ekonomskim i socijalnim uslovima raste utjecaj populističko-nacionalističkih diskursa i politika. To smo vidjeli u cijeloj Evropi poslije krize 2008/09. Naravno, na Balkanu gdje je rezervoar nacionalizama ogroman poslije 1990-ih godina i ratova, taj efekat je veći”, rekao je Džihić.

Korona-autokratija
Analiza navodi primjere u kojima su mnoge države zatvorile granice, a u BiH su to primjeri Kantona 10 koji je zabranio ulazak svim građanima BiH na svoju teritoriju u odluci koja je nakon oštrih reakcija povučena.

Džihić za Balkansku istraživačku mrežu Bosne i Hercegovine (BIRN BiH) kaže da je već vidljivo da se na području Zapadnog Balkana neke mjere direktno kose sa principima legaliteta i legitimiteta te ljudskih prava. Navodi da je proglašenje vanrednog stanja u Srbiji iz ustavnopravne perspektive nelegitimno, a objavljivanje spiska zaraženih osoba u Crnoj Gori direktno krši lična prava građana.

“Ako je suspendiran rad parlamenta kao recimo u Srbiji, onda korona i vanredno stanje postaju sredstvo moći i vladavine. U tom momentu vanredno stanje daje moć vlastodršcima da dugoročno suspendiraju institucije i pravnu državu te slobode građana, a taj korak vodi direktno u neku vrstu diktature ili novog tipa korona-autokratije”, kaže on.

U dokumentu stoji da je pandemija koronavirusa dovela do krize te su mnoge zemlje Zapadnog Balkana podijeljene između nacionalnih, regionalnih i lokalnih vlada. Navode da je upitan način na koji su države odgovorile na krizu pandemije koronavirusa.

Države su se fokusirale na “sprovođenje fizičkog distanciranja pomoću restriktivnih mjera i represije, uključujući i oštre kazne, umjesto na obrazovanje i komunikaciju”, stoji u dokumentu.

Takav pristup pokazuje da je odnos između države i društva širom regiona obilježen međusobnim nepovjerenjem, navodi se u Analizi i dodaje da dosadašnje sistemsko zanemarivanje zdravstvenog sistema koje je prisutno u svim zemljama Zapadnog Balkana tokom pandemije dovodi do nemogućnosti zaštite građana.

U Analizi se navodi da mediji imaju ključnu ulogu u informisanju građana.

“Medijski sektor u regionu je već oslabljen uslijed konstantnog pritiska autokratskih vlada i opadanja kvaliteta demokratije. Države su preplavljene teorijama zavjere i lažnim vijestima na tradicionalnim i društvenim medijima, koje pospješuju strah, glasine i predrasude”, navodi dokument i objašnjava da obmanjujuće izvještavanje dovodi do erozije društvenog povjerenja.

“Kao posljedica toga, pojedini građani nisu ozbiljno doživljavali preporučene mjere policijskog časa i karantina. Sve tri dimenzije povjerenja između građana i države na Zapadnom Balkanu su slabe, a kriza je otkrila pun obim dugoročnih, sistematskih neuspjeha glavnih institucija države.”

Sve vanredne mjere koje su države poduzele moraju biti privremene i vremenski ograničene te u skladu sa principima demokratije i vladavine prava, kažu autori u preporukama.

“Restrikcije i kršenja ljudskih prava, u suprotnosti s Ustavom i zakonima, izmjene zakona po ubrzanom postupku, odlaganje izbora i izmjene izbornih pravila, uvođenje drakonskih mjera i hapšenja i pritvaranja zbog objava na društvenim mrežama – to su samo neki od nedavnih postupaka vlasti s ciljem zastrašivanja građana i medija na Zapadnom Balkanu”, navodi se.

Mjere koje su uvedene “uključujući znatne restrikcije na polju demokratije, državne intervencije i druge politike” – iz Savjetodavne grupe za javnu politiku Balkan u Evropi navode da nisu opravdane u borbi protiv koronavirusa.

Džihić kaže da najnovija istraživanja V-Dem Instituta pokazuju da vanredne mjere u slabim demokratskim društvima “gdje demokratija slabi, dovode u gotovo 90 posto slučajeva da se trend demokratskog pada nastavlja odnosno produbljuje tokom vanrednog stanja”.

U Analizi je rečeno da pandemija ne može biti izgovor za neograničenu suspenziju demokratije, te da bi Evropska unija trebala da uključi Zapadni Balkan u nastojanje da se postepeno ukidaju karantinske mjere.

“Naročita pažnja morat će biti posvećena brzom i potpunom ukidanju svih neopravdano širokih izvršnih ovlaštenja, restrikciji građanskih prava i svakoj vrsti sistematskog prikupljanja ličnih podataka, nakon završetka neposredne krize”, tvrde iz BiEPAG-a.

Otkrivanje sistemskih slabosti
U dokumentu se navodi da vanredna situacija ne smije ignorisati ekološke probleme, te da postoji rizik da će ekonomske posljedice pandemije “zasjeniti implikacije po zdravlje i životnu sredinu”.

Kako kažu pandemija koronavirusa otkrila je i ozbiljnost problema masovne emigracije zdravstvenih radnika iz zemalja Zapadnog Balkana te činjenicu da je zadržavanje medicinskog kadra naročito u ovakvoj situaciji od ključnog značaja.

“Također, otkrila je i sistemske slabosti zdravstvenog sistema, decenije nedovoljnog investiranja u ljude, objekte i opremu. Konačno, u potpunosti je razotkrila slabost u vidu decenija nedostatka investicija zemalja Zapadnog Balkana u obrazovanje, nauku i istraživanje i razvoj”, navodi se u ovom dokumentu.

U njemu stoji da pored slabosti zdravstvenog sistema i sistemi socijalne zaštite nisu dovoljno pripremljeni da se nose sa vanrednom situacijom, a uzrok toga je nizak stepen novčanih socijalnih davanja za ranjive grupe i neadekvatnog pružanja socijalnih usluga. Autori Analize navode da su zemlje regiona odgovorile na krizu tako što su “u maloj mjeri poboljšale svoje sisteme socijalne zaštite”.

Autori smatraju da globalne posljedice, ali i posljedice u zemljama regiona zavise od dva faktora – kapaciteta zdravstvenih sistema da se nose sa situacijom te od stanja javnih finansija zemalja “a samim tim i njihove sposobnosti da radnicima i firmama pruže podršku tokom krize”. Kako tvrde u Analizi, po oba osnova izgledi zemalja regiona nisu previše optimistični.

Džihić smatra da postoji velika šansa da će pandemija ostaviti negativan trag na demokratiju u društvima Zapadnog Balkana, pojačati trend ka autoritarnoj vrsti vladavine te će dodatno pojačati nejednakosti i diskriminaciju u društvu.