Historija Roma u Evropi je ustvari historija predrasuda, stereotipa, diskriminacije, rasizma, marginalizacije, robovanja, proganjanja, ubijanja i istrebljenja Roma. Nedostatak jednakosti, političke korektnosti, ignorisanje teške životne situacije, neadekvatnost mjera u pronalaženju održivih rješenja, društveno-ekonomski razvoj i političke promjene u zemljama u kojima Romi žive dovodi u pitanje njihovu de facto zaštitu. Iako je de jure zaštita osigurana u temeljnim dokumentima Vijeća Evrope o ljudskim pravima, kao što su Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i temeljnih sloboda (1950), Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima (1992), Okvirna konvencija za zaštitu nacionalnih manjina (1995), Konvencija o zaštiti ljudskih prava i dostojanstva ljudskog bića u pogledu primjene biologije i medicine: Konvencija o ljudskim pravima i biomedicini (1997), integracija Roma u društvo obilježena je izostankom de facto zaštite, socio-ekonomskim problemima i ponajviše problemom antiromizma.
Takođe, Rezolucija Evropskog parlamenta o aspektima temeljnih prava u integraciji Roma u Evropsku uniju (2017), koja, između ostalog, poziva na potrebu proučavanja i obrazovanja o historiji Roma, kao i na potrebu kreiranja i uspostavljanja mjera kojim bi se spriječio antiromizam, antiromska diskriminacija i rasizam. Drugim riječima, ova rezolucija navodi na činjenicu da je historija Roma potisnuta u skriveni ćošak opšte historije naroda s kojima i pored kojih oni žive. Razloge tražimo u onima “[…] koji pišu povijest, gotovo bez iznimke i što se podrazumijeva, ignoriraju Rome. Oni koji pišu o Romima stalno su, a što je neoprostivo, ingorirali povijest. O tim ljudima su pisali kratkovidno kao da su Romi samo posrednici svoje sudbine, dok je vjerojatnije bilo to da će njihova povijest biti prije nalik priči o onome što su im drugi radili nego o tome što su postigli sami. […] Proučavanje je Roma vrijedno ne radi sebe samog nego radi onoga što otkriva o prirodi društva u kojem su oni živjeli ili još uvijek žive”.
Kao da ih tu sa njima i pored njih nikada nije ni bilo i kao da ih nema sada. Historija i kultura Roma još uvijek su marginalne ili vrlo često nepostojeće među običnim ljudima. S druge strane, vlade država i međunarodne organizacije nastoje da prevaziđu segregaciju, obilježavanje i marginalizaciju Roma i pokušavaju da ih potpuno integrišu u društvo.
Dosadašnja istraživanja i analize pokazuju da je najveći broj Roma i Sinta stradao u toku Drugog svjetskog rata u logorima smrti na teritoriji Njemačke i Poljske, u Jasenovcu (NDH) i u Transnistriji (Rumunija), a prema do sada raspoloživim podacima, broj žrtava iznosi oko jedan milion i 250.000 Roma. Neki izvori govore da je ubijeno između 500.000 do 1,5 miliona Roma i Sinta, što je u to vrijeme činilo između jedne trećine i dvije trećine ukupne evropske romske populacije, ali postoje i izvori koji manipulišu različitim podacima ubijenih Roma i Sinta.
Veoma bitno je naglasiti da nepotpune i neadekvatne informacije o genocidu nad Romima možete pronaći u općenito dostupnim podacima o holokaustu. “Auschwitz laži” je ustvari negiranje broja žrtava u 42.500 logora smrti koje su američki historičari iz Muzeja holokausta u Washingtonu utvrdili u Evropi tokom Drugog svjetskog rata. To je sastavni dio antisemitizma i antiromizma i pokušaj umanjenja odgovornosti nacističkih i fašističkih država u Evropi i njihovih vođa koje se reflektuje na današnjicu u kojoj genocid nad Romima i Sintima nije isto tretiran kao genocid nad Jevrejima i čije žrtve ni dan-danas nisu jednakopravne žrtve sa Jevrejima i ostalim nepodobnim ubijenim u narativima na sjećanje na holokaust. U tom smislu, holokaust Romima ne znači samo genocid nad romskim narodom, nego i dalju egzistenciju njihove patnje, progona i ubistava.
Činjenica je, isto tako, da istraživanja u oblasti stradanja Roma u ratovima mnogo kasne ili da ona nisu implementirana iz raznih razloga jer diskriminacija i rasizam prema Romima nastavljaju svoj bolesni put zatrven u ideologiji i tumačenjima u brojnoj literaturi autora i istraživača zaraženih rasizmom vladajućih politika koje ih podržavaju. Riječi Muharema Serbezovskog da se “jedino ‘ciganska’ krv prolijeva za tuđe ideale, tuđa prava i tuđe države” na najbolji način određuju mjesto Roma u društvu, ali svjedoči i prisustvo diskriminacije i rasizma, koji su, iako odlično pritajeni, ponekad i izlazili na svjetlost dana. U prilog ovim riječima navodimo svjedočenja žrtava projekta “Izgradnja mira: Podrška marginaliziranim (ROMA) zajednicama u BiH”, koji se bavi stradanjem Roma u Bosni i Hercegovini u proteklom ratu u predvođenju Memorijalnog centra Srebrenica u saradnji sa Udruženjem “Kali Sara” i Balkanskom istraživačkom mrežom Bosne i Hercegovine (BIRN BiH/Detektor).
Predočena svjedočenja su, prije svega, pokazatelj odnosa većinskog stanovništva prema Romima, ali i Roma prema društvu i državi, a takvih pokazatelja, i službeno objavljenih i neobjavljenih, možemo pronaći u svakoj zemlji u kojoj Romi žive. Razumljivo da ovakve situacije i svakodnevnica Roma ne doprinose vjerovanju Roma u zaštitu države ma u kojoj državi oni bili. U ovakvoj situaciji i nije moguće uspostaviti jednakopravan dijalog Roma sa neromima a koji bi mogao uticati na pozitivnija i humanija razmišljanja o Romima i njihovu integraciju u društvo.
U slučaju Roma sasvim je jasno da su stereotipi usko povezani sa pitanjima njihove zastupljenosti u društvenom životu šire zajednice u kojoj žive. Nije rijedak slučaj da romsku zajednicu u neromskoj zajednici zastupaju neromi, a u rjeđim slučajevima Romi koji su podobni većinskim politikama, ali najčešće bez znanja i odobravanja zajednice. Pitanje kriterija odabira predstavnika odnosno reprezentanta romske zajednice u neromskoj zajednici je čisto administrativnog karaktera.
Činjenica je da je socijalno-ekonomsko i političko uključivanje Roma neophodno, međutim zbog kontinuirane kategorizacije i generalizacije Roma to je nemoguća misilja. Stereotipi se na kraju transformišu u akte diskriminacije i rasizma prema Romima, jednostavno zato što su “drugačiji”. Na taj način stvara se zid “drugosti” između većinskih i manjinskih naroda i drugih etničkih grupa, ali isto tako stvara se i zid “drugosti drugosti/drugog” između sebe samih. Bježanje od romskog identiteta odnosno etnomimikrija je veoma česta pojava među Romima, što svakako uzrokuje mnoge probleme u istraživanju stradanja Roma, ali i u pronalaženju načina kojim bi se problemi mogli smanjiti ili ukloniti.
Asimilacija i etnomimikrija potiskuju manjinski nacionalizam s ciljem slabljenja njihovog nacionalnog identiteta i potencijalnih težnji za njegovim uobličavanjem, a koje je od strane vladajućih argumentovano strahom od secesionizma i strahom od ugrožavanja institucionalizovanog nacionalnog identiteta.
Vjekovne predrasude i stereotipi o Romima i prema Romima udomaćili su se, ne samo u narodima s kojima i među kojima Romi žive već i u samom romskom čovjeku, do te mjere da se koriste kao “bogom” date istine i karakteristike o njemu. Svjedočenje Ismeta Vehabovića, vojnog učesnika rata u Bosni i Hercegovini, na perfidan način oslikavaju ovu pojavu: “Rom je jedna ukrasna riječ za Cigana. Eto, da te ne uvrijedi. Mi Cigani smo uvijek, da imaš ne znam koliko fakulteta uvijek ćemo biti Cigani, da smo magistri ti si za njega Ciganin i gotovo, završena priča. Meni je to svejedno. Vjerujte mi, ja sam više naviknut na te stvari.”
Činjenice pokazuju da je historija moćnih i dominantnih o Romima kreirala i u naslijeđe ostavila slike koje se prenose, obnavljaju, gaje i nadograđuju, a koje su velikim dijelom odigrale svoju ulogu u stvaranju rasizma i kulturo-rasizma prema njima. Rasizam je doprinio tome da su Romi u udžbenicima historije, kulture, jezika i književnosti ostali nevidljivi narod, zatvoreni u začaranom krugu bijede, siromaštva, neobrazovani, marginalizovani i isključeni.
Veliko siromaštvo, niske kvote kvalificiranih Roma i njihovo nezaposlenje, kao i segregirano obrazovanje, ne dopuštaju da se ovaj problem smanji, a pogotovo ne i da se riješi. Socijalna i svaka druga isključenost Roma se povećava, a produbljivanje marginalizacije Roma svjedoči osnaživanju i diskriminacije i rasizma u okvirima zanemarene i zaboravljene historije ali i sadašnjosti Roma.
