Na taj način će umjesto makadamskog nesigurnog puta od Foče do državne granice biti izgrađena moderna cesta. Nakon što su godinama ignorisale pozive da se put uredi, vlasti Republike Srpske su počele pregovarati s Evropskom unijom da finansiraju put – dijelom iz povoljnog kredita, a dijelom iz granta.

Sada te pregovore, kada sredstva postaju gotovo izvjesna, mijenjaju za skuplje i manje transparentno finansiranje iz kineskih izvora.

Državni ministar saobraćaja i komunikacija Edin Forto kaže da kineski uslovi ne mogu biti povoljniji od evropskih.

“Bilo bi suludo birati takvu opciju”, smatra on.

Evropska unija je već izdvojila 2,2 miliona eura za pripremne radove kroz sredstva iz Instrumenta za pretpristupnu pomoć (IPA) dodijeljenu BiH. Iz Delegacije EU za Detektor kažu kako je ovim sredstvima podržana priprema tehničke dokumentacije, kao i izrada tendera za izvođenje radova u 2017. godini.

U Delegaciji također potvrđuju da su u toku pregovori za finansiranje izgradnje puta.

U isto vrijeme Vlada Republike Srpske je nedavno s kineskom kompanijom “CRBC” (China Road and Bridge Corporation) potpisala memorandum o rekonstrukciji dijela magistralnog puta Foča – Šćepan Polje vrijedan 100 miliona eura, čiji sadržaj nije poznat, uprkos mnogo povoljnijem kreditu koji bi mogle ponuditi Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) i Svjetska banka.

Ministar saobraćaja i veza u Vladi Republike Srpske kaže kako želi napraviti takmičenje.

“Ko prije riješi da će da učestvuje u finansiranju tog puta, ozbiljno, to nije ‘zakovano’”, kaže ministar Nedjeljko Čubrilović za Detektor i dodaje kako je Evropska unija za izgradnju nudila 70 miliona eura.

“Bio je svaki put neki novi termin, novo odgađanje, isto kao s Evropskom unijom – ‘ispunite ovo, ispunite ono’”, kaže Čubrilović.

Kakve je uslove tražila kineska strana nije moguće saznati jer ministarstvo koje vodi Čubrilović nije Detektoru dostavilo sadržaj memoranduma koji je potpisan s kineskom firmom.

Siniša Vukelić, urednik poslovnog portala Capital, podsjeća kako je ovo nastavak netransparentne politike koju vode entitetske vlasti u projektima gdje rade kineske kompanije, gdje se detalji dogovaraju na netransparentan način, iza zatvorenih vrata, bez raspisivanja međunarodnog ili domaćeg tendera.

“U ovome slučaju, čak i ako bude raspisan tender, pokazuje se da Vlada favorizuje, i to ne krije, kinesku kompaniju, što je priznao premijer Višković na pitanje našeg novinara. Što je potpuno nerazumljivo. Bez ikakvih objašnjenja zašto je cijena sada mnogo veća kako se pojavila kineska kompanija”, objašnjava Vukelić.

Radovan Višković, premijer Republike Srpske, i predstavnici kineske kompanije “CRBC”, krajem februara su potpisali memorandum o rekonstrukciji dijela magistralnog puta Foča – Šćepan Polje, vrijedan oko 100 miliona eura, kojim je planirana izgradnja 15 kilometara.

“Ono što je s kineskom kompanijom dogovoreno i s Ministarstvom finansija i kompanijom ‘CRBC’ jeste da zajedno pregovaramo s kineskom Eksim [Exim] bankom, koja će obezbijediti ova finansijska sredstva da što prije dođemo u poziciju odobrenja finansijskih sredstava za izgradnju ovog puta”, rekao je Višković, prenosi RTRS.

Iz Delegacije Evropske unije kažu da je ranije vrijednost projekta procijenjena na oko 90 miliona eura za 19,1 kilometar ceste, ali i da će se ova procjena morati ažurirati.

“Zahtjev bh. vlasti za ažuriranje projektne dokumentacije trenutno je u fazi razmatranja od strane projekta ‘Connecta 2’, koji finansira Evropska unija”, navodi se u odgovoru.

Svjetska banka i EBRD zainteresovane su da finansiraju ovaj projekat, kaže Forto. Objašnjava da bi Evropska unija ponudila do 40 miliona eura grant sredstava. Zbog toga je nakon potpisivanja memoranduma razgovarao s predsjednikom Republike Srpske Miloradom Dodikom i premijerom Viškovićem te ministrom Čubrilovićem.

“Taj memorandum otvara suštinski mogućnost da izgradnju puta finansiraju Kinezi, ali ukoliko evropska šema finansiranja bude aktivirana, onda Kinezi stvarno ne mogu biti nikada povoljniji”, kaže Forto, za koga bi bilo suludo birati skuplju opciju.

“Memorandum nije obavezujući, koliko ja znam, i na Vladi RS-a je da izabere najpovoljnije rješenje za sebe”, kaže Forto te dodaje kako Ministarstvo komunikacija i prometa radi koordinaciju između međunarodnih finansijskih institucija i Vlade RS-a.

Ministarstvo saobraćaja i veza ni Generalni sekretarijat Vlade RS-a novinarima Detektora nisu dostavili memorandum potpisan s kineskom kompanijom, uprkos više zahtjeva.

Iz Delegacije EU navode da su upoznati da je Ministarstvo saobraćaja i veza RS-a potpisalo memorandum o razumijevanju s predstavnicima kineske kompanije “CRBC”, koji uključuje kredit koji finansira Exim banka, ali da nisu upoznati s ponuđenim uslovima.

“Napominjemo da projekti finansirani od strane Evropske unije tradicionalno nude najpovoljnije uslove za ulaganje u infrastrukturu na Zapadnom Balkanu, sa zajmovima po povoljnim stopama, kao i značajnom komponentom bespovratnih sredstava. Pored toga, projekti koje finansira Evropska unija pridržavaju se visokih standarda u sprečavanju korupcije, zaštite životne sredine i dobrobiti”, navodi se u odgovoru Delegacije EU.

Vijeće Evropske unije i Evropski parlament (EP) postigli su nedavno dogovor o Planu rasta EU za Zapadni Balkan, vrijednom šest milijardi eura, od čega će dvije milijarde biti bespovratna pomoć, a preostale četiri milijarde krediti s veoma povoljnom kamatom.

Uslov za dobijanje kredita i grant sredstava za izgradnju magistralnog puta jeste da se u ovoj godini krene sa izgradnjom graničnog mosta između BiH i Crne Gore u Šćepan Polju, koji će se graditi iz budžeta Ministarstva prometa i komunikacija BiH, kaže Forto, koji smatra da je na izgradnji magistralnog puta neophodan i veći angažman EBRD-a i Svjetske banke.

“Ne tretiram ovo [što rade institucije RS-a] kao potkopavanje, ovo tretiram kao otvaranje opcija za Vladu Republike Srpske. I mislim da je potrebno da Svjetska banka i EBRD učine sve što je u njihovoj moći da se započne ovaj projekat što prije”, kaže Forto.

Ranije istraživanje Detektora je pokazalo kako kineske i turske firme nemaju više gotovo nikakve konkurencije među stranim kompanijama koje dobijaju građevinske poslove u BiH vrijedne stotine miliona maraka, te da su dobile više od polovine takvih projekata vrijednih više od 50 miliona maraka u posljednjih šest godina, prema tenderima koje je analizirao Detektor.

Od 23 projekta, kompanije ovih zemalja dobile su 14, vrijednih više od šest milijardi maraka, što je više od 80 posto vrijednosti svih velikih infrastrukturnih projekata.

Ko će finansirati radove kod Foče jeste političko prije nego ekonomsko pitanje za vlasti u Republici Srpskoj, smatra Adnan Huskić, profesor međunarodnih odnosa i politike na Univerzitetu Sarajevo School of Science and Technology (SSST).

Dodik okreće leđa Zapadu, sve više se okreće Kinezima. On je i ranije govorio da su oni zainteresovani čak i za one projekte koje je Evropska unija suspendovala”, objašnjava Huskić.

On je već jednom vidio sličan proces kada je Republika Srpska privatizovala naftnu industriju.

“Ta privatizacija kojom je Dodik direktno kupovao političke usluge kod Rusa, kojima je prodata na način na koji je prodata – na kraju krajeva, radi sada istu stvar”, smatra Huskić.

Krajem februara 2023. godine u Banjoj Luci je s kineskim konzorcijem potpisan ugovor za izgradnju autoputa Bijeljina – Brčko vrijedan više od 400 miliona maraka. Ovaj, kao i svi drugi ugovori potpisani s firmama koje izvode infrastrukturne projekte, ostat će nedostupan javnosti, tada je saopćeno.

“To prevashodno zavisi od kineske strane. Morate se njima obratiti, oni imaju ekskluzivitet na ugovoru”, kazao je Višković odgovarajući na pitanje o objavljivanju ugovora, i naveo kako bi Republika Srpska bila spremna da to odmah objavi.

Ali, kako je dalje pojasnio, “oni daju novac, i kreditni ugovor tek po isteku uslova o kreditu oni mogu da objave”.

Vlada RS-a ranije je ugovor o koncesiji za izgradnju autoputa Banja Luka – Prijedor, koju je dobila kineska kompanija “China Railway Engineering Corporation (CREC)”, odbijala dostaviti organizaciji Transparency International i pored tri sudske presude u njihovu korist. Iz ove organizacije podsjećaju kako se Vlada RS-a obavezala da će namiriti sva nedostajuća sredstva i garantovati isplativost tog projekta.

“Poenta koncesionog odnosa je da koncesionar preuzme rizik. Međutim, ovdje je sav rizik preuzela država. Na investitoru je samo da izgradi taj autoput, a država garantuje isplativost tog projekta”, kaže Srđan Traljić iz Transparency Internationala u BiH.

Sporno je što finansijski model ugovora, dodaje Traljić, nikada nije objavljen.

“Kada je prije par godina krenula ta kineska inicijativa, brojne evropske zemlje su učestvovale i dobile projekte, ništa to nije sporno. Ali negdje gdje postoji slabost sistema kakva postoji kod nas, dogodilo se da su zemlje upadale u zamku ‘danka duga’. Vlade su uzimale kredite koje nisu mogle vraćati i onda su ostajale bez javnih preduzeća. Zato insistiramo da informacije budu transparentne”, kaže Traljić.

Kineska kompanija “CRBC”, s kojom entitetske vlasti pregovaraju za put prema državnoj granici, početkom 2014. godine potpisala je memorandum o saradnji s Vladom Crne Gore kojim je predviđena izgradnja do sada jedine dionice autoputa u ovoj zemlji Bar – Boljare, duge 41 kilometar. Sadržaj memoranduma nikada nije javno objavljen. Radovi su počeli godinu dana kasnije, a bilo je planirano da 2019. budu završeni. Autoput je okončan i pušten u promet tek 2022. godine.

Prema podacima nevladine organizacije “Akcija za socijalnu pravdu”, osnovni ugovor je zaključen na 809,5 miliona eura, ali je kasnijim aneksima uvećan za gotovo još stotinu miliona eura. Čitav projekat i dobar dio dokumentacije obavijeni su velom tajne, navode iz ove organizacije.

“Kačenje ventilatora na površine bez armature, loša ugradnja betona, problemi sa šahtovima, električnom energijom, vodosnabdijevanjem, pukotine na cesti, sve te informacije smo nalazili u izvještajima koji su nam dostavljeni od nadzornog organa ‘Ingerop’ [francusko-italijanski konzorcijum]”, objašnjava Ines Mrdović.

U jednom trenutku “CRBC” je od Vlade Crne Gore potraživao čak 190 miliona eura, dodaje.

“Mi smo kao država dali Kinezima da oni na bazi idejnog projekta uđu u čitavu stvar i da onda rade glavni projekat, koji ni danas nisu završili, bez obzira što je put pušten u promet”, kaže Mrdović.

Prema njenim riječima, Exim banka je uslovila Vladu Crne Gore da kredit uzmu u dolarima, da bi kasnije transakcije išle u eurima. Dvije godine kako je dionica autoputa puštena u promet, finansijski detalji nisu poznati, navodi Mrdović.

“U julu ove godine će da istekne dvogodišnji garantni rok od puštanja dionice u saobraćaj i mi ćemo tada suštinski znati na šta je podvučena crta u odnosu na međusobna potraživanja”, objašnjava Mrdović.

Otvoreno favoriziranje kapitala s bilo koje strane, objašnjava Vukelić, u potpunoj je suprotnosti s principima slobodnog tržišta koje zagovara EU.

“Deklarativno, vlasti u RS-u govore da su za evropski put, ali vidimo da u njihovoj koncepciji taj put podazumijeva ‘put svile’ ili da put u Bruxelles ide preko Pekinga, a ne pravcem kojim bi trebao ići”, kaže Vukelić.