Grčka je svoja vrata otvorila preko luke Pirej, dok je Srbija proglasila Kinu „četvrtim stubom“ svoje vanjske politike. Balkanskim zemljama je bio potreban novac, a Kini je trebao prijateljski koridor sa Sredozemlja ka Evropi. Bio je to početak lijepog prijateljstva. Ali uz visoku cijenu.

Više od deceniju kasnije, prema BIRN-ovoj vlastitoj procjeni, regija je domaćin za 135 projekata vrijednih najmanje 32 milijarde eura, a koji su na ovaj ili onaj način povezani sa Kinom. Interaktivna mapa ‘Kina na Balkanu’ rezultat je BIRN-ovog istraživanja raznih vrsta saradnje između Pekinga i zemalja u tom regionu.

Kina preuzima metalurgiju, rudarstvo, energiju i transport, pri čemu je većina tih projekata praćena navodima o korupciji, eksploataciji i ekološkoj šteti.

Srbija: Glavno igralište

Predsjednik Srbije Aleksandar Vučić sa predstavnikom kompanije Linglong polaže kamen temeljac fabrike. Foto:Predsjedništvo Srbije

Najveća zabrinutost usmjerena je na Srbiju, kao glavno igralište Kine u regionu.

Tokom januara 2021. godine 26 skupštinskih poslanika pisalo je povjereniku Evropske unije za proširenje Oliveru Varheyliju da bi upozorili na ono što su nazvali “rastući kineski utjecaj u Srbiji i prijeteće zagađenje koje uzrokuje nekoliko projekata teške industrije kineskih kompanija u Srbiji.”

Kako su napisali parlamentarci, kineskim investicijskim projektima nedostaju transparentnost i održivost, a pored štete okolišu, oni imaju i korozivan učinak na upravljanje. Srbija izgleda nezabrinuta.

Prisustvo Kine u toj zemlji, najvećoj i najmnogoljudnijoj koja je nastala iz pepela socijalističke Jugoslavije, primijetno je ne samo kroz njene investicije, kredite i kulturnu razmjenu, već i u smislu strateške saradnje u oblasti sigurnosti i digitalizacije.

BIRN-ovi novinari identifikovali su najmanje 61 projekat u raznim fazama provedbe od strane kineskih aktera ili u saradnji s njima tokom posljednje decenije, a vrijednost im je barem 18,7 milijardi eura.

Između 2012. i 2021. kineske kompanije su investirale ili izdvojile više od dvije miljarde eura samo za 16 projekata u Srbiji, dok je Kineska banka za izvoz i uvoz odobrila kredite za projekte u vrijednosti od najmanje 5,7 milijardi eura. Istovremeno je Kina donirala pomoć vrijednosti više miliona eura u vidu medicinske i druge opreme.

Stručnjaci upozoravaju na zabrinjavajući nivo utjecaja na zakonodavstvo Srbije, uz izmjenu zakona u skladu sa zahtjevima kineskih investitora.

Wawa Wang, direktorica programa Just Finance International, koji je istraživao međunarodno poslovanje kineskih kompanija, uključujući preduzeća u državnom vlasništvu, koje djeluju u Srbiji, kazala je da kineske kompanije nanose neizrecivu štetu.

“One uzrokuju nepovratne ekološke, socijalne utjecaje i kršenja ljudskih prava nevezano s tim gdje im je operativna baza, u Kini ili inostranstvu,” kazala je Wang za BIRN.

Wang navodi da predmetni projekti nisu ispunili uslove za finansiranje od strane zapadnih investitora ili finansijera bilo zbog strateških ograničenja, kao što su postepeno ukidanje uglja ili upitan povrat investicija, te bi vjerovatno bili odloženi kako bi se otvorio prostor za održivu i pravednu tranziciju u Srbiji da nije bilo interesa i podrške kineskim akterima.

“Ove vrste investicija, olakšane nekim oblikom kineske vladine podrške, u konačnici ponajprije koriste kineskim kompanijama i preduzećima u državnom vlasništvu koji traže profit u inostranstvu obzirom da Kina pooštrava kontrolu zagađujuće industrije u toj zemlji.”

Neki detalji o tim projektima zaključani su pod pečatom „državne tajne“.

Nekorištenje instrumenata poput procjene utjecaja na okoliš, koji su od ključne važnosti za transparentno i participativno donošenje odluka, omogućava nastavak tih projekata uprkos potencijalno štetnom dejstvu na okoliš i lokalne zajednice.

A zatim, tu su i radnici. BIRN-ovo istraživanje iz januara 2021. otkrilo je dokaze o eksploataciji kineskih radnika na bivšem rudarsko-topioničarskom basenu Bor, jedinom proizvođaču bakra i plemenitih metala u Srbiji, kojeg je u decembru 2018. godine preuzela kineska kompanija Zijin Mining.

Čini se da su uslovi još gori za vijetnamske radnike dovedene radi izgradnje fabrike automobilskih guma za kompaniju Shandong Linglong iz Kine u Zrenjaninu, oko 80 kilometara sjeverno od Beograda. Eksperti za prava radnika kažu da dokazi prikupljeni od strane BIRN-a, uključujući i ugovore i druge dokumente, kao i intervjue sa radnicima, ukazuju na potencijalni slučaj trgovine ljudima.

Trenutno se razmatra ispunjavanje obaveza Srbije i Kine iz Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima.

“NVO-i su sasvim jasno kroz svoje komentare tom tijelu UN-a već 2019. iskazali zabrinutost oko toga kako država Srbija ne poštuje standarde rada i prava migranata, izbjeglica i radnika migranata. Slučajevi koje je istražio i identifkovao BIRN i druge NVO ukazuju na sistemsku institucionalnu nesposobnost pri čemu se žrtvuju ljudski životi za dobit nekolicine, a u ovom kontekstu to su kineske kompanije,” kaže Wang.

Tokom 2021. godine veliki broj balkanskih i međunarodnih NVO-a posvjedočili su Komitetu za ekonomska, socijalna i kulturna prava, ekspertnom tijelu Ujedinjenih naroda koje prati da li države poštuju Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima, da Kina ne ispunjava izvanteritorijalne obaveze kada kineske kompanije koje posluju u Srbiji i na Balkanu krše zakonske uvjete za zaštitu okoliša.

Dio imovine Željezare Smederevo na oko 50 kilometara od Beograda je takođe u rukama Kine, nakon što ga ga je 2016. godine kupila tadašnja Chinese Hestil kompanija, koja se danas zove HBIS Group. Kina takođe učestvuje u rekonstrukciji termoelektrane Kostolac u Srbiji.

Srbija takođe produbljuje svoje odnose sa kompanijom Huawei uprkos potpisivanju sporazuma u Washingtonu u septembru 2020. prema kome će držati tog kineskog giganta izvan svoje 5G mreže.

Sedmicu dana nakon potpisivanja tog sporazuma Huawei je u Beogradu otvorio Centar inovacija i razvoja. Od 2012. godine Huawei je vodio osam projekata. Ta kompanija ima ugovor vrijedan 150 miliona eura sa Telekomom Srbije u državnom vlasništvu za nadogradnju fiksne mreže, a takođe je imenovan partnerom u razvoju 5G mreže sa privatnom firmom Telenor.

Huawei i Ministarstvo unutrašnjih poslova Srbije takođe imaju partnerski sporazum za uvođenje Huawei ‘eLTE’ bežičnih širokopojasnih tehnologija i ‘Smart City’ sistema javne sigurnosti, uključujući i nadzornu mrežu velikih razmjera koja bi trebala biti instalirana u glavnom gradu Srbije.

U okviru projekta ‘Sigurno društvo’ Ministarstvo unutrašnjih poslova Srbije planira instalirati 8.100 biometrijskih kamera u saradnji sa kineskim partnerima, uprkos tome što zakon trenutno zabranjuje biometrijski nadzor građana Srbije.

Crna Gora: Prezadužena Kini

Prva faza autoputa Bar Boljare u Crnoj Gori. Foto: Vlada Crne Gore

Neki smatraju Crnu Goru prvom metom kineske takozvane ‘dužničke diplomatije’, nakon što je uzela kredit od 800 miliona eura od Kineske banke za izvoz i uvoz za finansiranje 85 posto prve dionice autoputa od obale do granice sa Srbijom, čime se dug Crne Gore popeo na vrtoglavih 103 posto ekonomske proizvodnje.

Autoput gradi kompanija China Road and Bridge Corporation (CRBC).

Pod pritiskom tereta duga Crna Gora je ove godine postigla sporazum sa evropskim i američkim bankama o refinansiranju kredita. Ali sudbina autoputa ostaje nejasna, obzirom da je Crna Gora probala i dvaput nije uspjela osigurati evropsko finansiranje za drugu dionicu nakon što su studije izvodljivosti predvidjele da obim saobraćaja ne bi opravdao rashod.

Vesko Garčević, bivši ambasador Crne Gore u NATO-u i profesor na Univerzitetu Boston, kaže da je šteta već učinjena.

“Crna Gora je sada više zavisna od kineskih kredita i nije u mogućnosti da pregovara bolje poslovne aranžmane sa Kinom u budućnosti,” kazao je za BIRN. “Istovremeno, takav dug čini Crnu Goru sve neprivlačnijom nekineskim investitorima.”

U cijeloj regiji, kako kaže Garčević, način na koji vlade posluju sa Kinom potkopava ionako slabe institucije, ohrabrujući korupciju i usporavajući napredak ka evropskim integracijama.

“Kineski investitori pregovarali su sa političkim elitama u Crnoj Gori. Ta vrsta poslovanja vodi ka jačanju utjecaja investitora zbog pasivnosti zemlje prema onome s kim sarađujete,” kaže on.

Pored autoputa, Crna Gora se prethodno obratila Kini za pomoć u kupovini dva teretna broda kineske proizvodnje za 41,9 miliona eura u januaru 2010. Ta zemlja je kupila još dva 2012. godine.

Kineske kompanije takođe su uključene u nadogradnju željezničke mreže u Crnoj Gori, obnovu jedine elektrane na ugalj u toj zemlji koja se nalazi u Pljevljima i nabavku vakcina protiv COVID-a 19.

Bosna i Hercegovina: Preuzimanje energije

Kineski premijer Li Keqiang i premijer Bosne i Hercegovine Denis Zvizdić tokom sastanka šefova vlada Kine i zemalja srednje i istočne Evrope u Pekingu (novembar 2015.). Foto: EPA/KIM KYUNG-HOON

U usporedbi sa drugim zemljama u regionu, kineski utjecaj u Bosni i Hercegovini je relativno mali.

“Kina se uglavnom fokusira na direktno poslovanje sa državom i javne natječaje,” kaže ekonomski ekspert Admir Čavalić. “Ulazak u ta područja je skoro uvijek povezan sa lobiranjem i drugim diplomatskim nastojanjima. Mora se reći da su uopšteno rizici veći kada se radi o infrastrukturnim projektima, jer ostatak ekonomije zavisi od njih.”

“Kada govorimo o kreditima, nema mnogo izloženosti, ali to bi eventualno mogao postati problem s obzirom na garancije, posebno one koje su dale entitetske vlade.”

I zaista, kada je riječ o infrastrukturi i energiji, Kina je prisutnija u pretežno srpskom entitetu Republici Srpskoj, jednom od dva entiteta koji čine Bosnu. Od 29 kineskih projekata, 18 ih je povezano sa infrastrukturom i energijom.

Čavalić je kao poseban problem označio prljave energetske tehnologije: kineskim kreditom u iznosu od preko 600 miliona eura osiguranom 2019. godine finansira se izgradnja nove pogonske jedinice na ugalj u Termoelektrani Tuzla, a za koji jamči većinska bošnjačka i hrvatska Federacija, odnosno drugi entitet u Bosni. Evropska unija je svojevremeno oštro kritikovala taj ugovor.

Čavalić kaže da male države poput Bosne trebaju kineske investicije i druge oblike ekonomske saradnje.

“Ali,” upozorava on, “veliko je pitanje kako formulisati sredstva za maksimiziranje ekonomskih ciljeva i učinaka, a minimiziranje političkih. To je izazov za Bosnu i Hercegovinu, ali i za veliki broj drugih zemalja.”

Grčka: Otrežnjenje i razočarenje

Kineski predsjednik Xi Jinping u pratnji grčkog predsjednika Prokopisa Pavlopoulosa tokom posjete muzeju u Atini. Foto: EPA-EFE/KOSTAS TSIRONIS

U Grčkoj je BIRN mapirao 13 kineskih projekata u fazi implementacije, od stranih direktnih investicija, preko trgovine, kulturne diplomatije i raznih donacija, pa do pomoći u pandemiji COVID-a 19. BIRN je identificirao još deset projekata koji su propali ili su prekinuti.

Kada je riječ o stranim direktnim investicijama, najpoznatija je 64-procentna kineska kontrola nad lukom Pirej preko COSCO Shippinga, koji je prvobitno platio 280,5 miliona eura za 51 posto učešća 2016.

Iste godine kineska državna energetska mreža kupila je manjinski udio od 24 posto u ADMIE operateru energetske mreže u Grčkoj za 320 miliona eura.

Potom, tu je i najmanje šest projekata u sferi kulturne diplomatije, uključujući i Confucius institute u glavnom gradu Atini, te Volosu i Solunu, kao i Centar za kineske studije u Pireju.

Korijeni saradnje mogu se naći u grčkoj ekonomskoj krizi od prije jedne decenije, kada su se Grci osjećali izdanim od zapadnih saveznika koji su zemlji nametali uzastopne runde oštrih mjera štednje u zamjenu za ponavljane finansijske pakete spasa.

“U to vrijeme mnogo ljudi, i elita i šira javnost, vjerovalo je da je Grčku izdao Zapad, te su tražili alternativne izvore kapitala i alternativne političke saveznike,” navodi Plamen Tonchev, stručnjak za kinesko-grčke odnose na Institutu za međunarodne ekonomske odnose sa sjedištem u Atini. “I tako je na scenu stupila Kina.”

U to vrijeme očekivanja su bila “ogromna”, kaže on, ali je realnost razočarala i ostavila utisak “otrežnjenja i razočarenja” ne samo u Grčkoj nego i drugdje u regionu.

Danas, pod vodstvom konzervativne partije Nove demokratije, “raspoloženje je veoma različito,” kazao je Tonchev za BIRN. Grčka vlada je snažno prozapadna i pro-EU, sklapajući velike ugovore o odbrani sa Francuskom u SAD-om. “Kina jednostavno nije više na sceni; ona nije pružatelj sigurnosti,” kaže on za BIRN.

Tonchev navodi da je skeptičan u vezi sa bilo kakvim budućim većim kineskim infrastrukturnim projektima u Grčkoj, navodeći u prvom redu zdravlje kineske ekonomije.

“Oni sami se premišljaju o investiranju u inostranstvu i usudio bih se reći da postoje mnoge indicije da inicijativa Pojas i put postaje daleko slabija,” kaže on. Umjesto toga, on predviđa veće kinesko investiranje u kulturnu diplomatiju.

Albanija: Odupiranje

Albanski premijer Edi Rama (lijevo) i kineski premijer Li Keqiang. Foto: EPA/KIM KYUNG-HOON

Albanija je jedna od nekolicine zemalja u Jugoistočnoj Evropi u kojoj je u posljednjih pet godina došlo do pada kineskog investiranja.

Vrhunac je bio u septembru 2016. godine, kada je kineska kompanija Geo-Jade Petroleum platila 384,6 miliona eura za koncesiju za vađenje nafte sa Patos-Marinza polja, kao najvećeg naftnog polja u zemlji.

Samo mjesec dana kasnije China Everbright Group, finansijska firma koju podupire država, kupila je 100 posto udjela u Tirana International, koji je u to vrijeme bio jedini aerodrom u zemlji, za 82,25 miliona eura. Ali, umjesto da je otvorio vrata za još kineskih investicija, taj je sporazum krenuo nizbrdo.

Izvori upoznati sa situacijom kazali su za BIRN da su kineski investitori uskoro postali frustrirani i osjećali se nedobrodošlim.

U decembru 2020. godine, uz još sedam preostalih godina koncesijskog ugovora, kineska kompanija ga je prodala bez objašnjenja, prepustivši vlast albanskoj Kastrati Group za 71 miliona eura.

Enver Bytyci, predavač na Univerzitetu Aleksander Moisiu u lučkom gradu Draču i stručnjak u oblasti diplomatskih odnosa između Albanije i Kine, kaže da su albanske vlasti vršile pritisak na kineske kompanije koje djeluju u toj zemlji putem čestih poreznih inspekcija.

“To je suludo, i nije rađeno jer je neka kompanija imala nekih problema, nego da bi se na njih vršio pritisak da odu,” kaže on za BIRN. “To su uradili sa kompanijom koja je kupila koncesiju za aerodrom.”

Albanija, koja je 45 godina bila pod tvrdolinijskim komunističkim režimom nakon Drugog svjetskog rata, čvrsto je prozapadno orijentisana i smatra SAD i EU svojim najjačim strateškim saveznicima. Neki sumnjaju da su vlasti bile zabrinute time kakvu bi poruku mogao poslati bilo kakav upliv kineskih investicija.

U Albaniji od 2016. godine nije bilo kineskih investicija.

Sjeverna Makedonija: Nedostatak interesa

100.000 doza Sinopharm vakcine protiv COVID-19 koju je doniralo Ministarstvo odbrane Republike Kine Poliklinici Jane Sandanski u Skoplju. Foto: EPA-EFE/GEORGI LICOVSKI

Tokom dvije zadnje decenije Sjeverna Makedonija je nekoliko puta pokušala privući kineske investitore, ali samo sa djelimičnim uspjehom.

Dva glavna infrastrukturna projekta u koje su uključene kineske kompanije su autoputevi Miladinovci-Štip i Kičevo-Ohrid. Potonji je opterećen prekoračenim rokovima i još je nezavršen.

Prema analizi BIRN-a, daleko je više donacija i sporazuma o saradnji, medicinskoj, vojnoj i kulturnoj, od konkretnih projekata i investicija.

Eksperti kažu da postoji malo stvarnog interesa sa kineske strane za infrastrukturne projekte u Sjevernoj Makedoniji.

“U osnovi, uprkos želji da se privuku kineske strane direktne investicije, ne uspijevamo iz velikog broja razloga – nedovoljnog interesa na kineskoj strani, neusklađenosti naše ponude sa kineskom potražnjom, razlika u poslovnoj kulturi i nedovoljnog uzajamnog poznavanje i nedostatka institucionalnih kapaciteta i interesa za saradnju sa Kinom,” kazala je Ana Krstinovska, stručnjakinja za Kinu is Skoplja i osnivačica organizacije za istraživačke i konsultantske usluge – ESTIMA.

“Što se tiče drugih projekata, koje ne bih nazvala investicijama jer su one u osnovi javni ugovori za koje mi niti posuđujemo niti objavljujemo nabavku budžetskim sredstvima, Kina ima ogroman interes i to je u skladu sa njihovom globalnom strategijom.”

Sa populacijom od samo dva miliona ljudi, Sjeverna Makedonija je možda mala, ali ostaje na radaru Kine zbog svog položaja na putu inicijative Pojas i put, kao i mogućeg budućeg članstva u EU.

“Kineska filozofija u vanjskoj politici je da nema velikih ili malih zemalja,” kaže Krstinovska. “Mi smo važni kao zemlja sa pravom glasa u UN-u [Ujedinjenim narodima], WTO-u [Svjetskoj trgovinskoj organizaciji], WHO-u [Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji], NATO-u i velikom broju drugih organizacija i postaćemo još važniji ako se pridružimo EU-u.”