Pritvor u Scheveningenu nije “normalni” zatvor

“Naša ustanova je mirna, nemamo problema sa drogom i nasiljem, što je veoma pozitivno.”

Sarvelin zamjenik Fraser Gilmour, sa iskustvom dužim od decenije, dodaje: “Nikada nismo imali napad na osoblje niti ozbiljniji sukob među pritvorenicima.”

Poruku da pritvor Tribunala u Scheveningenu i nije “običan” zatvor – koju njegovi zvaničnici neumorno ponavljaju – upravnik Sarvela kao da podvlači svojim izgledom. U tamnom moderno skrojenom odijelu, sa elegantnim, diskretnim naočarima, on svojim blagim i neposrednim manirom više podsjeća na diplomatu ili univerzitetskog profesora nego na čovjeka koji pod ključem drži političare i generale optužene za teške zločine počinjene tokom rata u bivšoj Jugoslaviji.

Predstavu o pritvoru, zamjenik Gilmour dodatno umekšava urednom “rokerskom” kosom do ramena i ležernim, gotovo naučničkim tonom kojim, uz slajdove, izlaže mnoštvo podataka, ali ne ličnih, o nevoljnim stanovnicima vazdušne banje na Sjevernom moru.

U istinitost Sarvelinih riječi imali su priliku da se uvjere dopisnici BIRN-a, “Bete” i Instituta za izvještavanje o ratu i miru (IWPR) tokom posjete Pritvorskoj jedinici koju je Tribunal 21. novembra organizovao za novinare, prvi put u svojoj dvadesetogodišnjoj istoriji.

Vožnja od Tribunalovih sudnica do kompleksa holandskog zatvora, nekoliko stotina metara udaljenog od najčuvenije plaže na sjeveru Evrope, traje desetak minuta. Kombi sa zatamnjenim staklima sličan je onom koji optužene svakodnevno prevozi na suđenja, ali su, umjesto stroge holandske “transportne policije”, u pratnji novinara dvije ljubazne sudske službenice zadužene za informisanje.

Toranj i dvije kule, slični srednjovjekovnom zamku, prepoznatljivo su lice jednog od najvećih holandskih zatvora, u kojem Tribunal, odnosno Ujedinjene nacije (UN), iznajmljuju trospratnu zgradu. Koliko to košta, nije za javnost, ali upućeni kažu da su “Holanđani vrlo zadovoljni”.

Najavljeni posjetioci koji nose najavljene predmete (bilježnica, olovka, foto-aparat sa memorijskom karticom) u zatvorski kompleks ulaze po proceduri koja nije mnogo različita od posjete parlamentu u Haagu ili sjedištu Tribunala.

Poslije obavezne identifikacije, međutim, znatno je teže proći kroz detektor za metal a ne aktivirati ga.

Upornim pištanjem i nakon što su svi metalni predmeti odloženi, osjetljiva mašina naložila je ne samo opšte izuvanje nego i skidanje naušnica jedne od posjetiteljki. Sve uz ljubazne osmijehe pripadnika obezbjeđenja u svijetloplavim košuljama sa amblemom UN-a.

Menza impozantnih razmjera

Iza dvoja elektronski zaključana vrata i zabravljene žičane kapije, kroz međuprostor od desetak metara od visokih spoljnih zidova, pruža se pravougaono centralno dvorište kompleksa. Odavno nenastanjena kućica za psa, na kojoj – simbolično – piše “Lex” (Zakon), pretvorena je u skulpturu, a dvorišni zid iza nje ukrašen je muralom.

Dvorištem dominira menza za osoblje impozantnih razmjera. Pošto se prođe pored ulaza u psihijatrijsku zatvorsku kliniku, kod metalnih vrata u zidu, natpis – “Pritvorska jedinica Haškog tribunala; stalnog Međunarodnog krivičnog suda i Specijalnog suda za Sijera Leone”.

U trospratnicu, u zidom odvojenom dvorištu, koja iz daljine izgleda kao poslovna zgrada – dok se ne uoče rešetke na prozorima – pritvorenici Tribunala uselili su se, po riječima Frasera Gilmoura, 2005. godine. Do tada su bili u drugoj zgradi u istom zatvorskom krugu.

Još jedan duel sa detektorom za metal i izuvanje, ali bez skidanja naušnica. Prijemna soba je ukrašena jeftinim slikama; namještaj je oskudan, kancelarijski; slabu kafu i hladnu vodu iz automata odnekud donose susretljivi stražari. U dnu hodnika s nizom kancelarija, nazire se ulaz u sobu za posjete pritvorenicima, koja je dostupna samo njihovim najbližim.

Prema riječima upravnika Sarvele, porodicama je dozvoljeno da sa pritvorenicima provedu sedam uzastopnih dana mjesečno. Šest porodica može doći u posjetu istovremeno. “Intimne posjete” supruga i djevojaka odvijaju se u posebnoj odaji. Zahtjev za upotrebu “intimne sobe” mora biti propraćen fotokopijom pasoša pritvorenikove ljepše polovine, da bi se izbjegle zloupotrebe ovog prava.

Na pitanje koliko je beba začeto u pritvoru, iz uprave kažu “priličan broj”, uz napomenu da se o tome, naravno, ne vodi evidencija.

Liftom pod dvostrukim ključem, stiže se do fiskulturne sale, slične gimnazijskoj, na prvom spratu. Zelena plastična podloga, dva koša, lopta zaboravljena na klupi, bokserska vreća na uzdužnom zidu, nešto dalje golovi za fudbal. U nevelikoj prostoriji za sprave, na traci za trčanje znoji se neidentifikovana plavuša, koja ubrzo nestaje. Tu je i sobni bicikl i još jedan trenažer.

Po riječima upravnika Sarvele, salu u kojoj igraju i tenis, ali sunđerastom loptom, pritvorenici mogu koristiti jedan sat dnevno, kao i obližnju teretanu. Na terenu u dvorištu se, osim košarke i fudbala, igra “pravi” tenis, u čemu pritvorenima znaju da se pridruže i stražari.

Sa pritvorenicima rade i “sportski instruktori”, koji, poslije konsultacija sa ljekarom, za njih sačinjavaju posebne programe fizičke aktivnosti, kaže zamjenik komandira Gilmour.

U pritvoru Haškog tribunala trenutno je, po Gilmourovim riječima, 27 osoba, od kojih je 19 nepravosnažno osuđeno, ali im je u toku žalbeni postupak. Dvojica pravosnažno osuđenih čekaju da budu prebačeni na izdržavanje kazne u neku od evropskih zemalja. Društvo im prave i dva osuđenika dovedena sa izdržavanja kazne da bi svjedočila u odbranu Radovana Karadžića.

Srčane tegobe, holesterol i dijabetes

Prosječna starost im je 61,7 godina i imaju visoko obrazovanje. “Oni nisu uobičajeni kriminalci, što otežava privikavanje na boravak u pritvoru”, kaže Gilmour i dodaje: “Vojnici se bolje privikavaju na život u malom prostoru.”

Više od polovine pritvorenih pati od srčanih tegoba, 44 odsto ih ima probleme sa kostima, a čak 67 odsto je gojazno, s povišenim holesterolom ili dijabetesom. Zdravlje većine se, međutim, tvrdi Sarvela, “dramatično poboljšalo” sa dolaskom u pritvor, u kojem je, osim ljekara opšte prakse, i zatvorska bolnica, sa druge strane.

Primjedbe pritvorenika na medicinsku njegu, za koju su zadužene holandske vlasti, objašnjava kulturološkom razlikom – na sjeveru Evrope, za razliku od juga, lakša oboljenja se “liječe manje aktivno”, a organizmu se prepušta da se sam izbori.

Prosječan boravak u pritvoru Tribunala traje 2.520 dana, odnosno šest godina i 11 mjeseci, što zvaničnici objašnjavaju nesvakidašnjom dužinom komplikovanih suđenja.

U praznom krilu na trećem spratu pritvora, novinarima je omogućeno da zavire u “društvenu sobu”, u kojoj pritvorenici provode najviše vremena, i u dvije od 12 ćelija.

Soba za druženje istovremeno je TV sala i kuhinja. Hrana se priprema u nevelikoj niši sa pozamašnim šporetom na gas, mikrotalasnom pećnicom, frižiderom i policama.

Pritvorenicima je dozvoljeno da sami kuhaju obroke, budući da je pritvorska hrana koja im se nudi, kako kažu i iz uprave, samo “gorivo”. Hranu koju naruče iz prodavnice van pritvora, uključujući svježe meso i voće, plaćaju sa posebnog računa, jer držanje gotovine nije dozvoljeno.

Pritvorenici na te račune od UN-a dobijaju 15 evra nedjeljno za osnovne potrebe, poput telefonskih kartica. Namirnice im se isporučuju jednom nedjeljno, a nekvarljivu hranu drže u posebnim crvenim ormarićima.

U nekom od dva naseljena krila, u identičnoj društvenoj sobi, pritvorenici su, uz blagoslov uprave, pripremali proslavu Svetog Aranđela, koju je prethodnog dana Radovan Karadžić najavio u sudnici. Redovne su posjete pravoslavnih i katoličkih sveštenika, a dok je bilo pritvorenika Muslimana, dolazio je i hodža.

Iz društvene sobe se pod pravim uglom izlazi u krilo “B3”, jarko osvijetljeni hodnik, blistavo čistog sivog plastičnog poda, četiri metra širok, a dvadesetak metara dugačak, duž kojeg su, sa obje strane, ćelije.

Koji će pritvorenici živjeti zajedno određuje se na osnovu njihovih sklonosti i karaktera, a ne nacionalne pripadnosti. “Bazični sporazum je da se u krilu ne raspravlja o politici”, objašnjava zamjenik upravnika Gilmour. Pritvorenici se “vrlo lijepo slažu”, iako se desi da “podignu glas igrajući fudbal”.

TV kanali, štampa iz regiona

Kada se teška metalna sivomaslinasta vrata ćelije otvore, otprilike 12 kvadratnih metara ostavlja utisak skromne studentske sobe. Zdesna od vrata je provizorno ograđena WC šolja, a nasuprot njoj mali umivaonik-sudoper. Na zidu između je neveliko ogledalo.

Otvoreni ormarić za odjeću, u kojem su crna trenerka i bijela atlet-majica, s lijeve je strane kraj vrata. U dnu ćelije, ispod prozora s pogledom na dvorište, uokvirenog tamnom zavjesom, metalni je krevet, sa bijelom posteljinom i plavim pokrivačem. Plava složena pidžama i par plastičnih papuča kao da su zaboravljeni.

Pogled sa uzglavlja pada na moderan televizor ravnog ekrana od oko 60 centimetara. Na programu su svakodnevno brojni TV kanali iz bivše Jugoslavije, kaže upravnik Sarvela, a pritvorenici dobijaju i štampu iz regiona na koju su se pretplatili.

“Ne cenzurišemo vijesti koje stižu”, ali se nadziru pisma, telefonski razgovori, izuzev povjerljivih sa advokatima. Pritvorenici kojima se trenutno sudi, veći dio vremena provode pripremajući odbranu.

Ispod omanje viseće police, na uzdužnom zidu nasuprot krevetu, nalazi se radni stočić, na kojem tanjir, viljuška i nož kao da čekaju na sljedeći obrok, uz kuvalo za kafu i čaj. “Mi ne moramo da brojimo noževe poslije svakog obroka”, kaže, ne bez ponosa, upravnik Sarvela, zato što je u pritvoru “poštovanje dvosmjerna ulica”.

Kompjuteri pritvorenika u ćelijama, ali bez pristupa internetu, postali su nužnost otkako se u sudnicama barata isključivo dokumentima u elektronskom formatu.

Nekada su u ćelijama, po riječima domaćina, bili i tuševi, ali su premješteni u posebnu prostoriju u hodniku, pošto su se pritvorenici žalili na vlagu. Tu su i veš-mašina i sušilica. Za pranje odjeće i održavanje higijene u ćelijama i hodniku zaduženi su sami pritvorenici, samo se njihova posteljina i peškiri peru u perionici pritvora.

Na trećem spratu je i “vazdušni kavez” u koji se u rijetkim prilikama, da se nadišu i puše, izvode pritvorenici koji, po odluci suda, ne mogu da se pridruže ostalima u šetnjama po dvorištu. Na svježem vazduhu pritvorenici su sat i 15 minuta dnevno. U vrijeme ručka i večere, izvjesno vrijeme provode zaključani u ćelije, a povečerje je u 20.30. Ustaje se u sedam ujutro.

Na kraju jednočasovne posjete, u nevelikoj sobi za učenje jezika na prvom spratu, upravnik Sarvela priča o kursevima koji se pritvorenicima nude. Na stolu, brojni primjerci “National Geographica”, nedjeljnika “Time”, pa čak i “Bloomberga”, biznis časopisa, potvrđuju njegove riječi da je učenje engleskog jezika najpopularnije. U polici je mnoštvo priručnika, rječnika i knjiga.

Pritvorenici mogu, između ostalog, da čitaju knjige iz posebne biblioteke; uče se grnčarstvu, slikarstvu ili sviranju; a petak je vrijeme – za jogu. Za baštovanstvo trenutno niko nije zainteresovan. Nastavnici i instruktori moraju da se prethodno obavežu na diskreciju, pošto pritvor “nije zoološki vrt”.

“Trudimo se da pritvorenicima boravak učinimo što je moguće boljim, ali, na kraju krajeva, ovo je ipak zatvor… Želimo da ovo mjesto učinimo što mirnijim i sigurnijim”, zaključuje upravnik Sarvela.

Napomena: “Mišljenja koja su izrazili članovi osoblja ili uredi jesu lično njihova i ne predstavljaju zvanična mišljenja UN-a ili ICTY-a.”