Ipak, iako je NDH najveća mrlja u istoriji Hrvatske, ustaški režim se i danas veliča u javnom prostoru – naime, neke ulice i dalje nose imena ustaških zvaničnika ili javnih ličnosti koje su bile bliske ovom režimu.

Hrvatski istoričar Hrvoje Klasić, učestvovao je u istraživanju sprovedenom uz podršku Svetskog jevrejskog kongresa. Naime, preko 30 ulica u hrvatskim gradovima i opštinama, nose ili su donedavno nosile imena osoba, njih 25, koje su bile direktno ili indirektno povezane sa NDH.

„Uglavnom se radi o nekakvim intelektualcima, književnicima, svećenicima koji su davali podršku Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i ustaškom režimu”, kaže Klasić za BIRN.

On ističe da se možda neki od njih nisu u potpunosti slagali sa ustaškim pokretom, no ističe da ulice ne bi trebalo da nose imena ljudi koji nisu jasnije izražavali svoje stavove o režimu ili koji su ga na bilo koji način tolerisali.

„Kukavičko“ veličanje ustaša

Tabla u ulici nazvanoj po Mili Budaku u Slavonskom Brodu. Foto: Wikipedia/Andrija

Klasić objašnjava da je većina ulica imenovana po zvaničnicima i simpatizerima NDH početkom 1990-ih, nakon proglašenja nezavisnosti.

Brojne ulice koje su u Jugoslaviji nosile imena antifašista i partizana „počinju dobijati osobe koje se počinju nazivati i doživljavati hrvatskim patrioima”, objašnjava on. Dodaje da su se imena ulica uglavnom menjala u mestima gde je na vlasti bila nacionalistička Hrvatska demokratska zajednica (HDZ).

Tokom ratnih 1990-ih oživeli su i razni ustaški simboli, a sve u cilju raskida sa jugoslovenskom prošlošću. Tako je, na primer, 10. aprila 1991. godine, na 50. godišnjicu proglašenja NDH, formiran bataljon paravojnih Hrvatskih obrambenih snaga (HOS) koji je nazvan po poznatom ustaškom komandantu Rafaelu Bobanu.

Predsednik Franjo Tuđman je često optuživao HOS i stranku kojoj su oni u početku služili, Hrvatsku stranku prava, da svojim neofašističkim simbolima narušavaju sliku Hrvatske. Ipak, i Tuđman je ponekad izražavao simpatije prema NDH, kako bi stekao simpatije desničara i hrvatskih emigranata.

Poslednjih godina hrvatsku vladu često optužuju da toleriše istorijski revizionizam vezan za zločine iz Drugog svetskog rata i da ignoriše rehabilitaciju ustaša. Mnogi ističu da se širom Hrvatske mogu primetiti simboli i slogani ustaškog pokreta i da zakoni efektivno ne zabranjuju njihovu upotrebu.

Klasić objašnjava da 1990-ih nije bilo oficijalno objavljeno da ulice dobijaju ime po nekoj osobi jer je ona bila ustaški zvaničnik ili visoki član vlade NDH, ali da je namera bila sasvim jasna – oživeti poštovanje prema ustaškom pokretu i to predstaviti kao nešto „patriotsko”.

U septembru prošle godine, Dragana Jeckov, poslanica Samostalne demokratske srpske stranke (SDSS), pred skupštinom Hrvatske govorila je o spornim imenima ulica, pri čemu je istakla da ulice „nisu tako nazvane zbog zasluga tih ljudi na drugim poljima… Ne, to je urađeno jedino zbog rehabilitacije ustaškog režima“.

Usledila je žestoka debata. Desničarski poslanici uputili su Dragani Jeckov pitanje o ulicama u Srbiji koje nose naziv po ličnostima koje su počinile ratne zločine nad Hrvatima 1990-ih. Jeckov je odgovorila da je ona zastupnica u hrvatskoj skupštini i da bi o tome trebalo pitati srpske poslanike.

Jeckov je takođe napomenula da Bjelovar, grad u centralnoj Hrvatskoj, ima ulicu koja nosi ime njenog nekadašnjeg gradonačelnika Julija Makanca, visokog pripadnika ustaškog pokreta, koji je početkom 1942. imenovan za visokog zvaničnika zaduženog za „duhovni razvoj“ ustaške omladine a krajem 1943. i ministrom nastave NDH.

I u Zagrebu ima nekoliko sličnih primera. Tako, postoji ulica koja nosi ime Franje Nevistića, sekretara u kabinetu ministra pravde NDH, koji je početkom 1945. imenovan za glavnog urednika nedeljnika ustaškog pokreta Spremnost. U istoj zagrebačkoj četvrti, Črnomerec, postoje i ulice koje nose ime Ivana Oršanića i Branka Klarića. Obojica su bila ustaški saradnici.

Spomen-ploča posvećena Mili Budaku postavljena je 2004. godine na Svetom Roku, na kojoj piše „u spomen hrvatskom rodoljubu, književniku, piscu romana“. Foto: EPA

BIRN je poslao upite za komentar u 18 gradova i opština u Hrvatskoj koji, prema podacima državnog katastra, još uvek imaju ulice koje nose ime osoba povezanim sa ustaškim režimom. Odgovor je stigao samo sa nekoliko adresa.

Oko deset ulica – uključujući i one u Vinkovcima, Slavonskom Brodu, Pleternici i tri u opštni Pakoštane – nazvano je po Mili Budaku, jednom od ideologa ustaškog pokreta, koga savremeni desničari javno slave kao pisca.

Budak je bio ministar nastave i bogoštovlja NDH između 1941. i 1943. godine, zatim njen ambasador u Nemačkoj i nakon toga ministar vanjskih poslova. Ali vlasti u njegovom rodnom mestu, Svetom Roku, u ličkom regionu, ne vide problem u tome što ulica nosi njegovo ime.

„U mjestu gdje je rođen jedan hrvatski književnik, ne vidimo ništa sporno da jedna ulica nosi naziv po njegovom imenu”, rekao je za BIRN Ivan Miletić, načelnik opštine Lovinac, u kojoj se nalazi Sveti Rok.

„Život svakog čovjeka sastoji se od uspona i padova, dobrih i loših odluka i izbora. Ulica nije dobila ime po Mili Budaku ustaškom dužnosniku, nego po Mili Budaku hrvatskom književniku rođenom u tom mjestu“, dodao je Miletić.

On kaže da se Budakova „književna djela i danas čitaju i njihovu vrijednost nitko ne može osporiti”.

Ali Klasić ističe da se takav argument ne odnosi na odvajanje Budakovog književnog dela od njegove političke karijere, već samo na „kukavički” način veličanja ustaša.

„Kad govorimo o nekakvom Mili Budaku za kojega doista nema konsenzusa da se radi o vrhunskom književniku, a znamo da je bio predratni vođa ustaškog pokreta, da je bio ministar u vladi Ante Pavelića i supotpisnik rasnih zakona, ja mislim da u takvom slučaju doista nema opravdanja niti u najkvalitetnijoj književnosti“, kaže Klasić.

On povlači paralelu sa spornom komemoracijom na Blajburgu, kojom se obeležava godišnjica ubistva hrvatskih nacističkih kolaboracijskih trupa i civila na kraju Drugog svetskog rata.

„Skrivanje iza toga da se komemoriraju žrtve, po meni je, opet jedan od izraza samog kukavičluka jer uglavnom se radilo o komemoriranju jedne tvorevine i jednog propalog režima, a najmanje se radilo o komemoriranju konkretnih žrtava”, ističe on.

Šta znači 10. april?

Jedan od naziva ulica sa očitom aluzijom na ustašku prošlost je i naziv „10. travnja“ u selu Slatinski Drenovac u Slavoniji.

U oktobru 2017. godine Ustavni sud je doneo odluku da je imenovanje ulice po datumu proglašenja NDH protivustavno i da je „dobro poznata povijesna istina” da je NDH bila nacistička i fašistička tvorevina, te da moderna Hrvatska ni na koji način nije njen naslednik.

No, poslanica Jeckov u svom govoru u skupštini prošle godine spomenula je da sudska odluka nije sprovedena. Jutarnji list je takođe u septembru objavio da su u Slatinskom Drenovcu uklonjene table sa nazivom ulice „10. travnja“, ali da ulica formalno još nije preimenovana.

BIRN je o ovome tražio odgovor od lokalnih vlasti, ali Mirko Mališ, načelnik opštine Čačinci, u kojoj se nalazi Slatinski Drenovac, nam nije dao jasan odgovor.

„Sukladno presudi Ustavnog suda… naziv Ulica 10. travnja je nedopušten”, rekao je Mališ za BIRN, bez preciziranja o novom nazivu ulice.

„Općina Čačinci postupila je sukladno Odluci Ustavnog suda. Nastavno na navedeno logično je da je vraćen naziv koji je bio prije donošenja Odluke”, rekao nam je on.

No, u online državnom katastru i dalje stoji da je naziv ulice „10. travnja“.

Iako je ovo ime ulica dobila 1997. godine, a Mališ je postao načelnik tek 2005, on je i prethodno branio njeno preimenovanje.

„Što uopće znači 10. travnja? Zašto bi on asocirao na datum osnutka NDH?“, izjavio je on za hrvatske medije 2013. godine, dodajući da je tog dana, između ostalih, rođena i poznata hrvatska pesnikinja Vesna Parun.

Međutim, Ustavni sud je zaključio da se sporni naziv može povezati samo sa datumom osnivanja NDH.

Sud je istakao da njegovo stanovište o imenovanju ulica i o upotrebi ustaških simbola odražava njegov stav da je NDH „negacija temeljnih vrednota ustavnog poretka Republike Hrvatske”.

U svom govoru u skupštini, Jeckov je od poslanika zatražila da „počnu konačno poštovati vlastiti ustavni sud i provoditi njegove odluke”.

„Pozivam da svi zajedno učinimo što je potrebno da naša zemlja prestane se sramotiti na ovakav način”, naglasila je ona.

Klasić je mišljenja da je ipak trenutno teško promeniti situaciju na nacionalnom nivou jer „mi nemamo jasno precizirane zakone što je to u Hrvatskoj zabranjeno”.

„Ja ne očekujem da se može poduzeti nešto puno po pitanju ulica kad mi ustvari (nemamo) jasnog stava da su osobe koje su na bilo koji način – intelektualno, vojno, politički – sudjelovale u tom režimu da su u stvari radili štetu Hrvatskom društvu i svim hrvatskim građanima“, zaključuje on.