“Prepoznajete li osobu koju gledamo?”

Tužilac Mehanizma za međunarodne krivične sudove (MMKS) u Haagu postavio je ovo pitanje svjedoku Stojanu Novakoviću zvanom Cope pokazujući mu video snimljen ispred napuštenog industrijskog skladišta “Velepromet” u Vukovaru, u kome su nakon pada ovog grada u novembru 1991. godine držani zatvorenici.

“Da, to sam ja”, odgovorio je Novaković.

Na snimku se vidi da je pored Novakovića tog dana u Vukovaru bio i Goran Hadžić, predsjednik vlade samoproglašene Srpske autonomne oblasti Slavonija, Baranja i zapadni Srem.

Na snimku se vidi i Željko Ražnatović Arkan, vođa paravojne jedinice “Srpska dobrovoljačka garda”, i još neki ljudi koje Novaković nije imenovao.

Snimak je prikazan 8. oktobra na ponovljenom suđenju bivšim zvaničnicima Službe državne bezbjednosti (SDB) Srbije Jovici Stanišiću i Franku Simatoviću pred MMKS-om.

To je bio posljednji video prikazan tokom suđenja, a koji je ponovo ukazao na prisustvo boraca iz Srbije na frontovima – u ovom slučaju, prisustvo takozvanih Arkanovih “Tigrova”.

Svjedok Odbrane Novaković je posljednji koji je svjedočio u ovom predmetu.

Izlaganje završnih riječi planirano je za posljednju nedjelju marta 2021., a izricanje presude bi se trebalo desiti do kraja prve polovine iste godine.

Stanišić i Simatović su optuženi da su učestvovali u udruženom zločinačkom poduhvatu (UZP) na čelu s predsjednikom Srbije Slobodanom Miloševićem. Cilj UZP-a je bilo trajno i nasilno uklanjanje Hrvata i Bošnjaka iz većih dijelova Hrvatske i Bosne i Hercegovine radi postizanja srpske dominacije. U optužnici se navodi da su za ove potrebe korištene paravojne formacije poput Arkanove.

Optužnica se odnosi na period od 1. aprila 1991. do 31. decembra 1995. godine, odnosno obuhvata čitavo vrijeme trajanja ratova u obje zemlje, istakla je Jovana Kolarić iz beogradskog Fonda za humanitarno pravo.

“Ovaj predmet nam pruža uvid u involviranost državnih struktura Srbije u rat, u načine formiranja, obučavanja, finansiranja i mehanizme kontrole različitih jedinica koje su djelovale na tim prostorima tokom cijelog rata”, kaže Kolarić za BIRN.

Ubice snimile vlastiti zločin

Screenshot videosnimka ubistava Bošnjaka u Trnovu 1995. Izvor: MMKS.

Tokom ponovljenog suđenja, u sudnici su prikazani različiti dokumenti: naredbe, izvještaji, dosjei, vojni dnevnici, kao i videosnimci.

Jedan od najšokantnijih videa koji se koristio kao dokaz bio je snimak iz rata u BiH, na kome se vidi kako pripadnici srpske paravojne jedinice “Škorpioni” ubijaju šest zarobljenih Bošnjaka u selu Trnovo u julu 1995. godine. Ovaj video su snimili sami pripadnici ove jedinice.

Svjedok Tužilaštva Goran Stoparić, nekadašnji pripadnik “Škorpiona”, rekao je da je bio očevidac ubistava i imenovao one koji su učestvovali u zločinu. Stoparić je također izjavio da je njegov komandant bio podređen optuženom Jovici Stanišiću, te da su i “Škorpioni” i Arkanovi borci bili “jedinice od pomoći za srpsku Službu državne bezbjednosti”.

Za ubistva u Trnovu srbijanski sud osudio je pet osoba, ali presudom nije utvrđena veza između “Škorpiona” i srpskih državnih institucija.

“U toj presudi je bilo jasno da je u pitanju strategija da se u suđenjima za ratne zločine fokus zadrži na pojedincima, na individualnom nivou, da se srednje rangirani počinioci na traže i da se ne preispituje učešće institucija Srbije u počinjenim zločinima, ali i u ratu uopšte”, ističe Kolarić.

“Predmet ‘Stanišić i Simatović’ se bavi osnivanjem jedinice ‘Škorpioni’ i njenim djelovanjem tokom rata i može da nam pomogne u razumijevanju obrasca po kom su stvarane takve jedinice, kao i veze koja je postojala između ove jedinice i bezbjednosnih i vojnih struktura Srbije, Republike Srpske i Republike Srpske Krajine”, objašnjava ona.

Glavna teza Odbrane u predmetu “Stanišić i Simatović” bila je da su ratne operacije vodile ili Jugoslovenska narodna armija (JNA) ili Služba javne bezbjednosti, koja je bila dio srpskog Ministarstva unutrašnjih poslova (MUP), a ne SDB-a.

Neki svjedoci Odbrane koji su radili ili još uvijek rade za MUP ili SDB Srbije rekli su da nisu znali za povezanost Službe s ratovima u Hrvatskoj i BiH, ili da su tvrdnje o umiješanosti SDB-a bile puko samohvalisanje.

Reinterpretacija činjenica

Jovica Stanišić (drugi s desne strane) s predsjednicom RS-a Biljanom Plavšić na aerodromu u Banjoj Luci u septembru 1997. Foto: EPA/Drago Vejnović.

Suđenje Simatoviću i Stanišiću, ako se ne računa žalbeni postupak u predmetu “Ratko Mladić”, posljednje je suđenje pred MMKS-om za zločine počinjene u jugoslovenskim ratovima iz 1990-ih.

Iako ovo suđenje može da ima značajan uticaj na percepciju o ulozi koju je Srbija imala u ratovima u Hrvatskoj i BiH, srbijanski mediji nisu mnogo izvještavali o njemu.

“Izuzev nekolicine uglavnom štampanih ili online medija, mediji u Srbiji ne prate suđenja na jedan sistematičan i sveobuhvatan način. Čak i kada se izvještava o suđenjima, malo je analitičkog pristupa u tome, sve se svodi na puko prezentovanje servisnih informacija”, ističe Kolarić za Balkansku istraživačku mrežu (BIRN).

Ni srbijanski političari nisu mnogo govorili o ponovljenom suđenju Stanišiću i Simatoviću.

“Vlast ima dva modaliteta u odnosu prema suđenjima pred Tribunalom, odnosno Mehanizmom – ili u potpunosti ćuti o tome ili radi na relativizaciji i reinterpretaciji postupaka i utvrđenih činjenica”, kaže Kolarić.

“U takvoj situaciji, razgovor o predmetu koji se bavi učešćem bezbjednosnih struktura države Srbije u ratovima jeste izuzetno sužen, on je praktično sveden na nekoliko nezavisnih medija i civilni sektor”, dodaje ona.

Jovica Stanišić je bio načelnik SDB-a, a Franko “Frenki” Simatović njegov zamjenik i, prema optužnici, komandant Jedinice za specijalne operacije (JSO) SDB-a.

Pored navodnog učestvovanja u ratovima u Hrvatskoj i BiH, JSO je poznata i po svojim aktivnostima u Srbiji.

Njeni pripadnici su, zajedno sa organizovanom kriminalnom grupom, 2003. godine izvršili atentat na tadašnjeg premijera Srbije Zorana Đinđića. Stanišić i Simatović su zapravo uhapšeni i prebačeni u pritvor Haškog suda tokom velike policijske akcije koja je pokrenuta nakon Đinđićevog ubistva.

Kada su se prvi put pojavili na sudu 2003. godine, obojica su se izjasnili da nisu krivi. Do danas insistiraju na svojoj nevinosti.

Oslobođeni su krivice 2013. godine, ali ova je presuda ukinuta 2015., kada je počelo ponovno suđenje.

Postupak protiv njih traje već 17 godina. Iva Vukušić, profesorica na holandskom Univerzitetu Utrecht, kaže da je “razočaravajuće” što veliki dio javnosti u bivšoj Jugoslaviji ne zna ništa o tom suđenju.

“Jedan od razloga zašto nedostaje pažnja jeste vrijeme – predugo traje”, kaže Vukušić za BIRN, dodajući da tako dug sudski postupak nije pravedan ni prema žrtvama, ni prema optuženima.

“Druga stvar, često se održavalo iza zatvorenih vrata i zbog toga ga je bilo teško pratiti. Treće, u ovom suđenju nije bilo puno drame – Jovica i Frenki su, poput pravih obavještajnih i bezbjednosnih operativaca, tihi”, naglašava ona.

Čekajući presudu

Jovica Stanišić na televiziji tokom rata u BiH. Izvor: Arhiva MKSJ-a.

Stanišić nije prisustvovao sudskim raspravama, jer je, zbog zdravstvenih problema, pušten iz holandskog pritvora u julu 2017., kada se i vratio u Srbiju.

Njegov advokat Wayne Jordash rekao je da su se zdravstveni problemi 70-godišnjeg Stanišića pogoršali usljed odugovlačenja suđenja.

“Gospodin Stanišić ima niz ozbiljnih zdravstvenih problema, koji su dobro dokumentovani. Njihova ozbiljnost, što je također dobro dokumentovano, zavisi od brojnih faktora, među kojima je i stres. U vezi s tim, na njegova ozbiljna zdravstvena stanja, u najmanju ruku, utiče užasna činjenica da mu se već 17 godina sudi pred MKSJ-om / MMKS-om”, ističe Jordash za BIRN.

On dodaje da “nije postojao dobar razlog za ponovno suđenje” i da je slučaj trebalo vratiti prvom sudskom vijeću MKSJ-a (Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju), kako bi se ispravile eventualne greške.

“Umjesto toga, Žalbeno vijeće MKSJ-a napustilo je pravni princip i pravičnost i, budući da im je tako odgovaralo, naložilo ponovno suđenje koje sa sobom nosi posljedice, ne samo za gospodina Stanišića već i za gotovo 200 svjedoka, među kojima su i mnoge žrtve koje su bile prisiljene da ponovo prožive ono što im se dogodilo prije 25 godina”, dodaje Jordash.

Uprkos tome što trenutno sudsko vijeće vješto i ljudski vodi ponovljeno suđenje, ono i dalje loše utiče na zdravlje gospodina Stanišića”, naglašava on.

Jordash je rekao da će Stanišić morati prisustvovati izlaganju završnih riječi, kao i izricanju presude.

Tokom suđenja, osim bivših pripadnika različitih jedinica, svoj iskaz su dali i svjedoci koji su govorili o zločinima počinjenim nad njima, ili članovima njihovih porodica, u mjestima poput Erduta, Škabrnje i Saborskog u Hrvatskoj, te Zvornika i Doboja u BiH.

Oni su svjedočili da su bili nezakonito zatvoreni u Hrvatskoj i Srbiji, a neki su opisivali da su ih tada tukli i mučili.

Kao i optuženi, i oni iščekuju presudu u ovom procesu, koji je jedan od najdužih kada su u pitanju ratovi u Jugoslaviji.