Pred Osnovnim sudom u Banjoj Luci, 14. i 25. aprila trebala bi biti održana ročišta po tužbi Islamske zajednice (IZ) BiH protiv Republike Srpske (RS) zbog rušenja vjerskih objekata tokom rata od 1992. do 1995. godine.
Islamska zajednica je tužbu podnijela zbog rušenja 14 džamija na području Banje Luke.
Esad Hrvačić, advokat Vakufske direkcije IZ-a, koja je tužila RS, za Justice Report kaže kako očekuje odštetu u vrijednosti od preko 120 miliona konvertibilnih maraka.
Prema postojećim podacima, tokom proteklog rata na području cijele zemlje uništeno je ili oštećeno 3.290 vjerskih objekata. Iako je najviše štete naneseno na islamskim vjerskim objektima, meta napada i razaranja bile su i crkve, pravoslavne i katoličke, te sinagoge.
Neprocjenjiva šteta
Islamska zajednica u BiH tvrdi da je od predratne 1.144 džamije čak 614 uništeno, a 307 oštećeno.
Njihovi podaci kažu i da je uništeno 557 mesdžida, 954 mekteba, 15 tekija, 90 turbeta, te 1.425 vakufskih objekata.
Mnogi od oštećenih ili srušenih objekata bili su kulturno-historijski spomenici, te je teško i procijeniti, smatraju stručnjaci, kolika je šteta nanesena njihovim uništavanjem.
Između ostalog, srušena je i Ferhat-pašina džamija, poznatija kao Ferhadija, koja je izgrađena 1579., a srušena 1993. godine. Pedesetih godina prošlog stoljeća ova džamija je proglašena spomenikom kulture nulte kategorije i bila je pod zaštitom UNESCO-a.
U istoj noći kada je uništena Ferhadija, u razmaku od 15 minuta srušena je i džamija Arnaudija, izgrađena 1594. godine, koja je također bila pod zaštitom UNESCO-a.
I katolički vjerski objekti pretrpjeli su znatne materijalne štete kako na području Republike Srpske, tako i u Federaciji.
Prema podacima katoličke zajednice u BiH, 269 vjerskih objekata Katoličke crkve je potpuno uništeno, a oštećen je 731 objekat. U ratu su srušene i 63 kapele, 60 ostalih crkava, te osam samostana i grobalja.
Monsinjor Ivo Tomašević, generalni tajnik Biskupske konferencije u BiH, kaže kako su “oni koji su u proteklom ratu rušili vjerske objekte znali da neće za to odgovarati”.
“Preko 90 posto crkvi na području Banjalučke biskupije je minirano ili devastirano, i to bez ratnih dešavanja. U bugojanskom kraju jedva da imamo neko groblje ili crkvu koji nisu devastirani, a sve to nakon preuzimanja vlasti. Ali, nama je najteže to što je veliki broj katolika otišao sa svojih ognjišta, a uslovi za povratak su loši”, kaže msgr.Tomašević.
Evidentna je šteta nanesena i na pravoslavnim crkvama i manastirima, mada u manjoj mjeri.
Prema dostupnim podacima Srpske pravoslavne crkve (SPC) u BiH, srušeno je 125 crkvi, 66 parohijskih domova i ostalih crkvenih zdanja. Istovremeno, oštećene su 172 crkve, odnosno 50 parohijskih domova i ostalih crkvenih zdanja.
Najviše objekata SPC-a srušeno je u Zvorničko-tuzlanskoj eparhiji – 69, a najmanje u Banjalučkoj – četiri. Među oštećenim objektima SPC-a u Dabrobosanskoj mitropoliji nalaze se i Stara crkva na Baščaršiji, te zgrada Mitropolije u centru Sarajeva. Oba objekta se nalaze u dijelu grada koji su više od tri i po godine pod opsadom držale snage Vojske Republike Srpske (VRS).
Đakon Mitar, sekretar Mitropolije dabrobosanske, 13 godina nakon rata nije siguran jesu li granate koje su oštetile crkve u Sarajevu došle sa položaja VRS-a sa okolnih brda, ili je to uradila Armija BiH.
“Nikada se nije pokušalo utvrditi ko je sedam puta granatirao Staru crkvu na Baščaršiji”, navodi đakon, dodajući kako “u ratu nije bilo selektivnog rušenja jednih, drugih ili trećih, već da je svaka strana imala svoje zločince koji su rušili i palili”.
“Islamska zajednica je imala najviše objekata, i naravno da ih je više srušeno jer su bili rasprostranjeni po cijelom teritoriju u BiH”, smatra đakon Mitar.
Najteže stradali vjerski objekat Jevrejske zajednice jeste Jevrejsko groblje u Sarajevu, jedini spomenik nulte kategorije u glavnom gradu BiH.
Danilo Nikolić iz Jevrejske općine u Sarajevu kaže kako se na ovom groblju nalaze spomenici stari više od 400 godina. Istovremeno, dva groba imaju genize – u njima su sahranjene stare vjerske knjige i molitvenici.
Amra Hadžimuhamedović,direktorica Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika, za Justice Report kaže da je “tokom ratnih sukoba od 1992. do 1995.godine kulturno-historijsko naslijeđe sistematski uništavano”.
“Od 58 najvrednijih džamija i tekija registrovanih do početka ratnih sukoba, 22 su u potpunosti razorene”, kaže Hadžimuhamedović.
“Sve ostale su oštećene, od toga je 13 spomenika prve kategorije. Od 40 najvrednijih crkava, te katoličkih i pravoslavnih manastira, datiranih od 15. do 19. vijeka, pet ih je uništeno tokom rata, kao i mnoga groblja i nadgrobni spomenici, od kojih su se neki nalazili u prvoj kategoriji spomenične vrijednosti”, istakla je Amra Hadžimuhamedović.
Sudska istina
Vjerski lideri sa kojima je razgovarao Justice Report tvrde da su sakralni objekti bili meta, pored ostalog, i zbog toga što su ih oni koji su uništavali vidjeli i kao nacionalna obilježja.
Da je uništavanje vjerskih objekata, poput džamije Ferhadije, bilo dio etničkog čišćenja, u nekoliko presuda utvrdio je i Haški tribunal.
Prema mišljenju historičara Colina Kaisera, svjedoka Tužilaštva na suđenju Radoslavu Brđaninu, bivšem predsjedniku Kriznog štaba tadašnje Autonomne regije Krajina, u Haagu osuđenom na 30 godina zatvora, “minareti su uništavani s namjerom da se izbriše posljednji trag islama na prostorima s kojih je već protjerano bošnjačko stanovništvo”.
Kaiser je utvrdio da je “nakon napada na džamije i katoličke crkve na zapadu Bosne i Hercegovine, preko 85 posto ovih objekata ostalo neupotrebljivo”.
Suđenje u Banjoj Luci nije prvo u BiH od kraja rata naovamo na kojem će optuženi odgovarati, pored ostalog, i za uništavanje vjerskih objekata.
Pred Sudom BiH ovo se djelo stavlja na teret Pašku Ljubičiću, Predragu Kujundžiću i Zijadu Kurtoviću, za koje Tužilaštvo BiH tvrdi da su, između ostalog, učestvovali u namjernom uništavanju vjerskih objekata.
Paško Ljubičić, bivši pripadnik Hrvatskog vijeća obrane (HVO), tereti se da je u aprilu 1993. godine učestvovao u planiranju napada na selo Ahmiće, tokom kojeg su dvije džamije dignute uzrak.
U optužnici protiv Kujundžića stoji da je u junu 1992. godine, komandujući jedinicom “Predini vukovi”, koja je djelovala uz Vojsku Republike Srpske, okupirao jedno selo na području Doboja i minirao seosku džamiju.
Zijad Kurtović je optužen i zbog toga što je u drugoj polovini 1993. godine, kao komandir voda Vojne policije u Drežnici pri Četvrtom korpusu Armije BiH, u katoličkoj Crkvi Svih Svetih zatočenike udarao krstovima i kipovima, te ih tjerao da jedu listove Biblije.
U svojoj tužbi protiv Republike Srpske, entiteta na čijem se teritoriju nalazi veliki broj oštećenih objekata, Islamska zajednica zahtijeva materijalnu naknadu za 14 džamija porušenih na području Banje Luke.
“Obaveza RS-a i grada Banje Luke je da priznaju krivicu i izvrše pravičnu naknadu materijalne štete koju su nanijeli IZ-u zbog bezrazložnog rušenja naših objekata od strane organa vlasti RS-a tokom rata. Naš službeni zahtjev za naknadu je prvobitno iznosio 70 miliona maraka, ali će biti korigovan shodno procjeni vještaka”, smatra Hrvačić.
Prema njegovim riječima, IZ je tužbu podnijela 2000. godine, a prvo pripremno ročište održano je tek sedam godina kasnije, i to nakon odluke Ustavnog suda BiH koji je naložio pokretanje postupka.
“Islamska zajednica je nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma 1995. godine pokušavala razgovarati sa tadašnjim vlastima u RS-u i BiH, i sa predstavnicima međunarodne zajednice, tražeći obnovu vjerskih objekata. Tada nismo imali namjeru podizati tužbu, jer nismo htjeli dizati tenzije dok su se prvi povratnici Bošnjaci pokušavali vratiti, i zbog toga često bili izloženi fizičkim napadima”, kaže Hrvačić.
Muharem ef. Omerdić, rukovodilac Vjersko-prosvjetne službe Rijaseta IZ-a, kaže kako je “najveći broj džamija planski uništen postavljanjem velikih količina eksploziva, da bi potom njihovi ostaci bili odvoženi na razne lokacije”.
“Znamo da su ostaci džamije Ferhadije bačeni u Vrbas, a rasipali su se i po putevima Manjače. Slična sudbina zadesila je i Aladžu, džamiju u Foči, čiji ostaci su, između ostalog, bačeni u Drinu. Za rušenje munara na džamijama bili su zaduženi posebni mineri”, dodaje Omerdić.
Od kraja rata na ovamo, različite institucije u BiH uložile su novac u obnovu vjerskih objekata. U Federaciji, naprimjer, Ministarstvo kulture osiguralo je tehničku pomoć kroz Institut zazaštitu spomenika.
Od prošle godine se u proces obnove uključilo i Ministarstvo prosvjete i kulture RS-a. Tamošnje vlasti su do sada mnogo više novca usmjerile na obnovu pravoslavnih objekata nego islamskih i katoličkih.
Najveća suma – više od pola miliona eura – izdvojena je za obnovu i radove na objektima Srpske pravoslavne crkve. U Ministarstvu objašnjavaju da su razlog “namjenske relokacije, poput troškova izmještanja pravoslavne crkve u Konjević Polju”.
U Konjević Polju, koje se nalazi nadomak Srebrenice, SPC je tokom rata izgradila crkvu na privatnom posjedu Bošnjaka čiji vlasnici su podnijeli tužbu na osnovu koje je, nakon više godina, donesena presuda da objekat mora biti izmješten. Još uvijek se čeka izmještanje ove crkve.
I pored poraznih podataka o uništavanju vjerskih objekata u BiH, msgr. Ivo Tomašević tvrdi da se ne može govoriti o vjerskom sukobu na ovim prostorima.
“Kao svećenik se osjećam duboko povrijeđen kad neko govori da je to bio vjerski rat, jer Katolička crkva, a vjerujem i druge zajednice, od tog rata nisu imale apsolutno nikakvu korist, već samo ogromnu štetu”, kaže Tomašević, dodajući da je rat u BiH bio “duboko bezvjerski i protuvjerski rat”.
“Ovaj rat su u većini kreirali, vodili i, nažalost, u većini vlast imaju ljudi koji jedva da imaju nešto zajedničko s vjerom”, uvjeren je Tomašević.
Nadžida Čano je novinarka BIRN – Justice Reporta, online publikcije. [email protected]
