Prlić i ostali: “Velika Hrvatska” ili temelji za izgradnju buduće BiH

Osuđeni su za progon i druge zločine počinjene nad Muslimanima u zapadnoj Hercegovini i srednjoj Bosni, u okviru zločinačkog poduhvata koji su tužioci nazvali stvaranjem “Velike Hrvatske”.

Prvostepenom presudom, izrečenom 2013. godine, Tribunal je Prlića, ratnog premijera samoproglašene Hrvatske Republike Herceg-Bosne (HRHB), osudio na 25 godina zatvora, dok su ministar odbrane HRHB-a Bruno Stojić, načelnik Glavnog štaba Hrvatskog vijeća obrane (HVO) Slobodan Praljak i zamjenik komandanta HVO-a Milivoje Petković dobili po 20 godina zatvora.

Zatvorska kazna u trajanju 16 godina izrečena je komandantu Vojne policije HVO-a Valentinu Ćoriću, dok je predsjednik Komisije za razmjenu zarobljenika HRHR-a Berislav Pušić osuđen na deset godina zatvora. Na prvostepenu presudu svi su uložili žalbe.

Tokom rasprave o žalbama, u martu ove godine, Prlić i ostali zatražili su da budu oslobođeni krivce ili da im kazne budu smanjene, negirajući postojanje udruženog zločinačkog poduhvata protiv bosanskih Muslimana.

Svi osim Praljka su izrazili žaljenje zbog žrtava tokom rata u BiH, ali su naglasili da su se Hrvati u BiH morali braniti od srpske i muslimanske “agresije” ili “otići”, kako je kazao Prlić. Negirali su svoju odgovornost za zlodjela. Tužilaštvo je zatražilo oštrije kazne za sve optužene, i to po 40 godina za Prlića, Praljka, Stojića i Petkovića, za Ćorića 35, dok je za Pušića zatraženo 25 godina zatvora.

Prlić i ostali su proglašeni krivima za kampanju progona bosanskih Muslimana iz osam opština u BiH, u periodu od proljeća 1993. do proljeća 1994, i to ubistvima, silovanjima, deportacijama, neovječnim postupanjem, protivpravnim zatvaranjem, nehumanim djelima, uništenjem i oduzimanjem imovine, bezobzirnim razaranjem naselja i kulturnih i vjerskih objekata, prinudnim radovima i protivpravnim terorisanjem civila.

Prema presudi, zlodjela su kvalifikovana kao zločin protiv čovječnosti, kršenje zakona i običaja ratovanja i teške povrede Ženevske konvencije u opštinama Mostar, Čapljina, Ljubuški, Prozor, Stolac, Vareš, Gornji Vakuf i Jablanica.

Tribunal je utvrdio da su zločini počinjeni u okviru udruženog zločinačkog poduhvata čiji je cilj bilo uspostavljanje “hrvatskog entiteta, djelimično u granicama Banovine Hrvatske iz 1939. godine”, nasilnim i trajnim protjerivanjem muslimanskog stanovništva iz osam opština u BiH.

Cilj stvaranja tog entiteta, HRHB-a, po presudi je bilo “ponovno ujedinjavanje hrvatskog naroda”, budući da je zločinačkim planom bilo predviđeno da se on “ili ujedini sa Hrvatskom, u slučaju raspada BiH”, ili ostane u BiH “s tijesnim vezama s Hrvatskom”.

Tužioci su to nazvali uspostavljanjem “Velike Hrvatske”.

Tribunal je presudio da je u osmišljavanju tog zločinačkog poduhvata učestvovao tadašnji predsjednik Hrvatske Franjo Tuđman, a da ga je u BiH ostvarivala, pored HVO-a, i Hrvatska vojska (HV).

“Pod opsadom HVO-a”

Kao učesnike u zločinačkom poduhvatu, pored Tuđmana i optuženih, u presudi su navedeni i tadašnji ministar odbrane Hrvatske Gojko Šušak i načelnik Generalštaba HV-a Janko Bobetko, koji su “koordinisali djelovanje” sa optuženima.

Prema presudi, HVO je s proljeća 1993. napao Muslimane u zapadnoj Hercegovini i srednjoj Bosni, nezakonito pritvarajući civile u nehumanim uslovima u više logora, gdje su muškarci zlostavljani i ubijani, a žene podvrgavane seksualnom nasilju.

Poslije nekog vremena, HVO je, po presudi, Muslimane protjerivao na teritoriju pod kontrolom Armije Bosne i Hercegovine (ABiH) ili u treće zemlje, najčešće – preko Hrvatske.

Hrvatske snage “sistematski su protjerivale Muslimane iz zapadnog Mostara u istočni dio grada, zadržavajući muškarce u logoru Heliodrom, gdje su podvrgavani zlostavljanju, a neki su i ubijeni.

Na isti način, HVO je tretirala i Muslimane u logorima Vojno, Dretelj i Gabela u zapadnoj Hercegovini.

Po zatvaranju logora 1994., Muslimani su bili primorani da potpišu da će otići u treće zemlje ili na teritoriju pod kontrolom ABiH. Istočni dio Mostara, kako je navedeno u presudi, od ljeta 1993. do aprila 1994. bio je “pod opsadom HVO-a”, koji ga je intenzivno granatirao, ubijajući civile. Hrvatske snage uskraćivale su muslimanskom stanovništvu humanitarnu pomoć, pogoršavajući životne uslove u istočnom dijelu grada.

Presudom je utvrđeno da je 8. novembra 1993. “jedan tenk HVO-a cijeli dan pucao po Starom mostu u Mostaru, koji je sutradan srušen”.

Kao posebno brutalan, izdvojen je zločin u selu Stupni Do u opštini Vareš, gdje je HVO 23. oktobra 1993. ubio 36 osoba, među kojima je bilo i troje djece.

Odbrane optuženih kazne su označile kao “nepravične i preoštre”, a dijelili su stav trećeoptuženog Praljka da su zločini i stradanje Muslimana u BiH bili posljedica urušavanja te države poslije “srpske agresije” i “haosa” koji se pojačao “izdajom muslimanske politike” i “agresijom ABiH na Hrvate”.

Prvooptuženi Prlić rekao je da je HRHB bila “temelj za izgradnju buduće BiH, a ne za njenu razgradnju”.

Nasuprot navodima iz presude, po Prliću, predsjednik Tuđman je “u kontinuitetu… podupirao nezavisnost BiH”, bio “protiv promjene granica” i pružao je podršku Muslimanima. “Odbio je pripajanje Hercegovine, a što mu je ponudio Alija Izetbegović”, kazao je Prlić.

Kako je tvrdio, cilj HRHB-a nije bilo obnavljanje Banovine  Hrvatske, već “unutrašnje preuređenje, a ne podjela BiH”. Te odluke, kako je naveo, nisu dovodile u pitanje suverenitet i nezavisnost BiH jer HRHB nikada nije imala odlike države, niti je to htjela.

Prlić se distancirao od komandovanja HVO-om, navodeći da nikada nije bio u “zapovjednom lancu”.

On je naglasio i da vlasti HRHB-a “nisu imale nikakve nadležnosti nad zatočeničkim centrima”.

Za pomjeranje stanovništva on je kazao da ga nije bilo, već su civili odlazili radi sopstvene zaštite, a svima je bilo omogućeno da se vrate. S druge strane, tužioci su podvukli da je “Prlić igrao ključnu ulogu u odnosima sa Tuđmanom, s kim je dijelio zločinačku namjeru”.

Previše Muslimana i Srba

Tužioci su citirali riječi tadašnjeg ambasadora Sjedinjenih Američkih Država (SAD) Petera Galbraitha, koji je na suđenju posvjedočio da je Tuđman vjerovao da bi značajni dijelovi BiH trebali da budu dio Hrvatske. U prisustvu Prlića, kako smatra Optužba, Tuđman je u jesen 1992. rekao da “hrvatski entitet u BiH ne smije imati previše Muslimana i Srba”.

Kao dokaz etničkog čišćenja u HRHB-u, tužioci su naveli da je u opštini Stolac prije rata bilo 8.000 Muslimana, a u jesen 1993. nije ostao nijedan.

Iz ratnog dnevnika Ratka Mladića, koji je nepravosnažno osuđen na doživotni zatvor, tužioci su citirali da je 1993. razgovarao s Prlićem, Praljkom i drugim liderima HRHB-a o “podjeli Bosne” uz stvaranje kantona u koji bi “Muslimani mogli da odu”.

Odbrana Stojića je Tuđmana, koji je umro 1999. godine, nazivala “velikim humanitarcem”, koji “nikada nije ohrabrivao intervenciju Hrvatske u BiH”.

Prema Odbrani, obnova Banovine nije dokazana, čak ni u transkriptima Tuđmanovih razgovora, a HVO je bio plod “legitimne potrebe da se svi narodi odbrane od srpske agresije”. Tuđman, prema Stojićevoj Odbrani, nije želio “Veliku Srbiju” na svojim granicama.

Nasuprot tome, tužioci tvrde da su dokazali da je Tuđmanova vlast bila direktno umiješana u rat u BiH i mnoge zločine nad bosanskim Muslimanima.

Prema prepisu razgovora koji je sam snimio, Tuđman je naredio regularnoj Hrvatskoj vojsci “odbranu linija koje smo zauzeli” u BiH. “Moramo postići povoljnije granice za HRHB”, riječi su tadašnjeg predsjednika Republike Hrvatske iz tog prepisa razgovora.

Te riječi tužioci su označili kao dokaz da je Tuđmanova vlast, preko HV-a, imala komandu i kontrolu nad snagama bosanskih Hrvata koje su počinile zločine nad Muslimanima.

Praljkova Odbrana je tvrdila da “podjela BiH nije bila izmišljotina Tuđmana, koji joj se uvijek protivio, nego je nju na sto stavila međunarodna zajednica”.

“Nema dokaza da je Praljak u BiH sprovodio politiku Hrvatske”, smatra njegova Odbrana, pojašnjavajući da “ta politika nije bila kriminalna jer “Hrvatska nije učestvovala u ratu u BiH”.

Praljak je tvrdio i da nije dokazana njegova krivica za rušenje Starog mosta u Mostaru, ni za terorisanje Muslimana koji su protjerani iz zapadnog u istočni Mostar. Po Odbrani, Praljak nije znao ni za masakr u Stupnom Dolu.

Tužioci su uzvratili da je u BiH “Hrvatska bila okupaciona sila preko HVO-a”, a Praljak jedan od “najznačajnijih učesnika” u zločinačkom udruženju, jer je istovremeno bio general HV-a, pomoćnik ministra odbrane Hrvatske,Tuđmanov savjetnik i komandant snaga bosanskih Hrvata koje su počinile zločine nad Muslimanima.

Tuđman je Praljka smatrao “svojim surogatom”, a sam Praljak je potvrdio da je “sprovodio politiku hrvatske države”. Praljak je, po tužiocima, “direktno učestvovao” u operacijama u kojima su počinjeni zločini, uključujući i rušenje Starog mosta.

Odbrana četvrtooptuženog Milivoja Petkovića tvrdila je da HVO nije napadao civilno stanovništvo, već se branio od napada ABiH. Petković nije imao nadležnost nad logorima poput Dretelja i Gabele. On je negirao odgovornost za granatiranje i snajperisanje istočnog Mostara, za rušenje Starog mosta i za masovni zločin u Stupnom Dolu.

Tužilaštvo je, s druge strane, tvrdilo da je Petković komandovao jedinicama HVO-a koje su počinile brojne zločine u svih osam opština HRHB-a i da ih je u potpunosti kontrolisao, sprovodeći udruženi zločinački poduhvat.

Muslimanske “žrtve nisu imale izbora” da odu, zato što su “Petkovićeve trupe prethodno spalile sela”, utvrđeno je u prvostepenoj presudi.

“Činovnik za izdavanje papira”

Petković je naredio, po tužiocima, otvaranje vatre na Stari most u novembru 1993. i prikrivao počinioce masakra u Stupnom Dolu.

Zapovjednik Vojne policije HVO-a Valentin Ćorić je, preko branioca, tvrdio da su zločini u Gornjem Vakufu, logoru Heliodrom ili u Mostaru bili “izolovani lokalni incidenti”, te da su žrtve bile “kolateralna šteta u sukobu”.

Ćorić “nije imao ovlašćenja u vojnim operacijama”, čak i kada je učestvovala Vojna policija, a počinioce zločina je “uklanjao iz jedinica” i protiv njih podnosio krivične prijave.

Tužioci su Ćorića, međutim, označili kao “arhitektu mreže brutalnih logora” u kojima su počinjeni teški zločini i kao “jednog od ključnih igrača u protjerivanju industrijskih razmjera”. Ćorićeve jedinice nasilno su muslimanske civile deložirale, zatvarale u zatočeničke logore, mučile, ubijale, seksualno zlostavljale, izlagale prisilnom radu na frontu i progonile.

I Berislav Pušić je tvrdio da nije imao nikakvu ulogu u zatočeničkim centrima, ali su tužioci to odbacili tvrdeći da je on igrao važnu ulogu u progonu Muslimana.

Kao predsjednik Komisije za zatočeničke centre i razmjenu zarobljenika, Pušić je, po braniocima, bio “činovnik koji izdaje papire”, a ne odlučuje.
Prema tužiocima i prvostepenoj presudi, Pušić je zatočenike slao na prinudi rad na front, gdje su mnogi stradali, prebacivao ih je i “puštao” iz logora, a u stvari protjerivao jer nisu imali drugi izbor.

Suđenje Prliću i ostalima počelo je 26. aprila 2006. godine. Tokom 465 radnih dana, tužioci su pred Sud izveli 249 svjedoka, a sve odbrane 56 svjedoka.

Prvostepena presuda, koja je izrečena 29. marta 2013. godine, najduža je u istoriji Suda i ima 2.620 stranica.

Rasprava o žalbama završena je krajem marta ove godine. Prlić i ostali su se 2004. dobrovoljno predali Haškom tribunalu.