“Taj važan period moderne crnogorske istorije mora biti rasvijetljen i kritički vrednovan od strane ove i budućih generacija kroz dokumentarne filmove ili druge medijske forme”, kaže za BIRN medijski analitičar Duško Vuković. “Naravno, medijski sadržaji iz tog dramatičnog perioda mogu poslužiti i za edukaciju mlađe generacije – kroz negativne primjere, nažalost”, dodaje.

Kao dio Jugoslavije, Crna Gora je – pod vodstvom Slobodana Miloševića – direktno učestvovala u ratovima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini, iako se na njenoj teritoriji nije vodio rat.

Tokom sukoba u bivšoj Jugoslaviji, RTCG i dnevni list “Pobjeda” imali su važnu ulogu u ratnoj propagandi, promovišući vojne operacije Jugoslovenske narodne armije (JNA) u susjednoj Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.

Kako je većina medija u bivšoj Jugoslaviji podijeljena po etničkim linijama, crnogorski državni mediji postali su glasnogovornik Miloševićevog režima i promovisali nacionalističku retoriku.

Aktivna uloga RTCG-a u ratnoj propagandi počela je u septembru 1991. godine, tokom priprema JNA za napade na hrvatski primorski grad Dubrovnik. Armija je, uključujući i veliki broj crnogorskih vojnika i rezervista, od oktobra 1991. godine devet mjeseci držala Dubrovnik i obližnji region Konavle pod opsadom. Tokom granatiranja, Dubrovnik, koji je pod zaštitom UNESCO-a, pretrpio je ozbiljna oštećenja.

Tokom napada JNA, RTCG i “Pobjeda” su izvještavale sa fronta i objavljivale intervjue sa oficirima i vojnicima, ali i sa zarobljenim Hrvatima.

Novembra 1991. godine, RTCG je u centralnom dnevniku emitovala intervjue s Hrvatima koji su bili zatočeni u logoru “Morinj”, u blizini Kotora.

“Vojnici nam daju cigarete i čokoladu. Oni, koji su nas zarobili, sada se dobro ponašaju prema nama i želim da vam kažem hvala”, kazao je jedan od zarobljenih Hrvata u prilogu RTCG.

U aprilu 2014. godine, Apelacioni sud Crne Gore potvrdio je kazne od ukupno 12 godina zatvora četvorici crnogorskih državljana zbog zlostavljanja hrvatskih vojnika zatočenih u logoru “Morinj”.

“Mediji kao instrument rata“

Dubrovnik u plamenu tokom napada JNA 1991. Foto: EPA/Peter Northall.

Ali stvaranje propagandnog resursa moglo bi se pokazati teškim. Crnogorska novinarka Snežana Rakonjac, režiserka dokumentarnog filma “Rat za Dubrovnik“, naglašava da je većina ratnog materijala RTCG-a nestala. U vrijeme kada je pripremala svoj dokumentarac 2010. godine, objašnjava ona, u arhivu RTCG-a nije pronašla mnogo video-snimaka za korištenje. Ona vjeruje da je materijal namjerno uklonjen.

“Uprkos nastojanjima da se uklone tragovi takozvanog ‘patriotskog novinarstva’, uspjeli smo pronaći dio izgubljene građe i stvoriti iskreno svjedočanstvo o tom dramatičnom vremenu. Pronašli smo devet (reporterskih) ratnih dnevnika na VHS kasetama, dva ratna sažetka i desetak kaseta sa sirovim materijalom”, priča Rakonjac za BIRN.

“To je premalo, ali sasvim dovoljno da svjedoči o korištenju medija kao instrument rata”, ističe ona.

Iz RTCG-a potvrđuju da posjeduju devet VHS kaseta sa dnevnicima, vijestima i izvještajima sa ratišta nastalih oko Dubrovnika u oktobru 1991. godine.

“Više od 24 sata video-materijala još uvijek nije u potpunosti digitalizovano, jer trenutno u ovoj kući ne postoje uslovi za profesionalnu digitalizaciju VHS materijala. Tražimo najpovoljnije rješenje za digitalizaciju materijala sa starih nosača, uključujući i VHS”, kazali su za BIRN iz pres-službe RTCG.

“Ratni arhivski materijal kojim raspolažemo dostupan je svim režiserima koji nas kontaktiraju”, dodaje se u njihovom odgovoru.

“Tragovi propagande uklonjeni”

Crnogorski medijski analitičar Duško Vuković na konferenciji za novinare u Podgorici. Foto: PR Centar

Crnogorski medijski analitičar Duško Vuković na konferenciji za novinare u Podgorici. Foto: PR Centar.

Kao i Rajkonac, medijski analitičari i građanske organizacije smatraju da je većina ratnih arhiva RTCG-a namjerno uklonjena, u pokušaju bivšeg rukovodstva javnog servisa da uništi tragove propagande.

Prema internim procedurama RTCG-a, video-dokumentacija se može preuzeti samo uz potpis glavnog i odgovornog urednika ili urednika informativnog programa.

U avgustu 2008. godine, tadašnji prvi čovjek RTCG-a, Velibor Čović, izjavio je da je većina video-materijala iz ratnog perioda ukradena ili samo obrisana.

“Pronašli smo samo osam kaseta sa informativnim programom iz ratnog perioda, dok je sav arhiv zabavnog i kulturnog programa bio netaknut”, rekao je Čović za Vijesti.

Tada je glavni i odgovorni urednik bio Božidar Čolović. Sadašnje rukovodstvo javnog servisa nam nije odgovorilo na pitanje o tome ko je mogao uzeti nestali materijal, ali je Čolović u avgustu 2008. godine za Vijesti izjavio da je bilo teško kontrolisati ko koristi video-arhivu RTCG.

“U to vrijeme na televiziji je bilo malo profesionalaca. Uposlenici televizije i nepoznata lica su krali materijal, a ponekad su se TV snimci pojavljivali i na video-snimcima političkih stranaka”, rekao je on.

Vuković je sugerisao da bi izbjegavanje lustracije zbog ratne propagande moglo biti mogući razlog za gubitak dijela arhive RTCG-a.

“Ovaj medij je bio propagandistički u najgorem smislu te riječi. To nije pomogle velikom broju ljudi koji su kasnije promijenili stranu i počeli da brišu svoje biografije”, naveo je Vuković.

Istraživanje javnog mnijenja iz maja prošle godine, od strane nevladine organizacije “Centar za građansko obrazovanje”, pokazalo je da je oko 55 odsto ispitanika u Crnoj Gori reklo da zemlja nije uspjela da se pravilno nosi sa svojom ratnom prošlošću. 16 odsto je odgovorilo da su napadi na Dubrovnik bili opravdani, dok je 35 odsto ispitanika smatralo da u Crnoj Gori nisu počinjeni ratni zločini.

Rakonjac ističe da će audio-vizuelni zapisi predstavljati nepobitni dokaz o tadašnjem izvještavanju RTCG-a, te da arhivska građa iz sukoba u bivšoj Jugoslaviji može pomoći u procesu suočavanja s ratnom prošlošću.

“Zajedničko prikupljanje video-materijala doprinijelo bi rasvjetljavanju prošlosti i suočavanju s istinom o ratnim događajima”, naglašava ona.

“Lekcije koje one čuvaju ne smiju se zaboraviti”, zaključuje Rakonjac.