„Ja sam 16.7.1942. napunio sedam godina i u jesen sam trebao ići u prvi razred, tada se to zvalo ljudska škola. Moji vršnjaci, mislim da nas je bilo sedam, umjesto u ljudsku školu otišli smo na Rab”, priča Herman za BIRN.

On i njegova porodica su proveli četiri meseca u logoru na Rabu, a potom su prebačeni u logor Gonars na severoistoku Italije, gde su proveli deset meseci.

Janež danas ima 85 godina i živi u Sloveniji. On je čitav svoj život istraživao istoriju Kampora. Nakon Drugog svetskog rata često se vraćao na Rab, istraživao, tražio dokumenta. Kaže da je na Rabu bio 70 puta.

„Ja sam prvi put putovao na Rab 1953. godine u devetom mjesecu. Čovjek mora dorasti i fizički psihički da sve to razumije“, kaže nam on.

Rab je danas popularno turističko ostrvo i građani Hrvatske, Slovenije i Italije malo znaju o nekadašnjem koncentracionom logoru koji se tamo nalazio. No, istoričari nastoje da sačuvaju sećanje na ono što se tamo dogodilo.

Italijanska organizacija, Topografia per la Storia, koja istražuje mesta pritvora u Drugom svetskom ratu kojima su upravljali italijanski fašisti, nedavno je pokrenula kampanju za prikupljanje novčanih sredstava u cilju daljnjeg istraživanja istorije Kampora.

To podrazumeva istraživački rad u italijanskim, slovenačkim i hrvatskim arhivama i kreiranje internet stranice posvećene istoriji logora, kao i baze podataka sa imenima svih zatočenika.

„Kako čovjek može postati zvijer?“

Pogled na koncentracioni logor Kampor na Rabu sa šatorima za zatvorenike. Foto: Wikimedia Commons/Nepoznati fotograf.

Kampor je formiran u Drugom svetskom ratu nakon što je Italija aneksirala deo teritorije Slovenije, područja jadranske obale i ostrva koja su danas deo hrvatske i crnogorske teritorije i bio je jedan od najstrožijih italijanskih koncentracionih logora.

Procenjuje se da je u ovom logoru bilo zatočeno od 10.000 do 15.000 ljudi – Slovenaca, Hrvata i Jevreja.

Herman se priseća da je u ovom logoru kao dečak iskusio i glad i žeđ. „Ako si dobio jednu čašicu riže, bilo je to strašno veliko… Nije bilo vode, (ali) treba shvatiti da je otok Rab u to vrijeme imao 376 studenaca (prirodne vode)“, naglašava on.

„Ja se čudim, kako čovjek može postati zvijer, životinja, da ima takav odnos prema čovjeku, prema djeci“, ističe on.

Pre nego što su izgrađene barake u logoru, zatočenici su spavali u šatorima.

„Bilo je strašno kad je bila kiša, padala je kroz šator“, priseća se Herman.

Na kraju je u obližnjem hotelu postavljena improvizovana bolnica, ali do tada su zatvorenice morale da se porađaju u šatorima u lošim higijenskim uslovima i bez dovoljno vode.

Herman je, uz pomoć bivše medicinske sestre koja je radila u logoru, došao do saznanja da je u Kamporu rođeno oko 55 dece, od kojih je samo osam ili devet preživelo.

Logor je bio podeljen na takozvani „muški logor“ i „ženski logor“, u kojem su bili žene, deca i starci. U proleće 1943. godine, kada su prve grupe Jevreja počele da pristižu u logor, izgrađen je i „jevrejski logor“.

Herman je tokom zatočenja bio odvojen od oca, jer se on nalazio u muškom logoru, dok je Herman bio sa decom. U logoru su mu umrli i otac i deda. Njegova majka je, kaže on, „srećom“ preminula godinu dana ranije.

„Za mene je sve što je vrijedilo u životu ostalo na Rabu“, navodi Herman.

Mnogo puta je posećivao groblje na kome su sahranjeni zatočenici koji su umrli u Kamporu, ali mesto na kojem su zakopani njegov otac i deda nije pronašao, što ga veoma rastužuje.

„Prije napuštanja groblja, ja sam se uvijek okrenuo natrag… Rekao sam: Tu ste, a ja ne znam gdje ste“, priča on.

„Logor je italijanska priča“

Spomen-ploča žrtvama stradalim u logoru Kampor, postavljena 1998. godine, na kojoj je tekst napisan na slovenačkom, italijanskom i hrvatskom jeziku. Foto: Kabinet presednika Hrvatske/Dražen Volarić.

Italijanski istoričar Erik Gobeti za BIRN kaže da „generalno, fašistički zločini nisu poznati u Italiji“, kao ni istorija Kampora.

„Italijani u svojoj glavi imaju viziju ‘dobrog Italijana’“, kaže Gobeti, objašnjavajući kako je rašireno mišljenje da tokom Drugog svetskog rata Italijani, pod vođstvom fašističkog diktatora Benita Musolinija, nisu bili tako brutalni kao njihovi nemački saveznici.

Gobeti dodaje da ljudi u Italiji pojam koncentracioni logor povezuju sa nacističkom Nemačkom, ali ne i sa fašističkom Italijom.

„Kada govorimo o fašističkim logorima i logoru na Rabu, ljudi su iznenađeni, ne samo studenti već i odrasli“, naglašava on.

Zbog toga se Gobeti uključio u projekat „Logor na Rabu: italijanska priča“ organizacije Topografia per la Storia kako bi podržao veći broj istraživanja i stvorio javne resurse o Kamporu.

Učesnici ovog projekta planiraju da sledeće godine realizuju memorijalno putovanje na Rab, uoči 80. godišnjice otvaranja logora.

Gobeti objašnjava da se dokumenta u vezi logorom čuvaju na raznim mestima – neka se nalaze u vojnim arhivima u Rimu, a druga u slovenačkim ili hrvatskim državnim arhivama.

„Nije poznat tačan broj ljudi koji su umrli u logoru niti ukupan broj onih koji su ušli u logor, i upravo zbog toga započinjemo ovaj projekat“, objašnjava on, dodajući da je posebno teško dobiti dokumenta u Italija jer vlasti „ne vole istrage o tome“.

Prema njegovim rečima, procene govore da je oko 1400 ljudi umrlo u Kamporu, uglavnom od gladi ili bolesti.

„Postoje brojni dokumenti koji sugerišu da su italijanski generali znali za uslove u kojima su ljudi živeli, ali nisu ništa poduzeli po tom pitanju“, ističe on.

Navodi da je 100.000 „Jugoslovena“ bilo internirano u fašističke logore. Mesta poput Kampora takođe su uspostavljena i u Italiji, Albaniji i na drugim lokacijama u Hrvatskoj.

Italijanski fašistički vođa Benito Mussolini došao je na vlast 1922. godine, ali i pre  toga je u Italiji postojala antislovenska propaganda. Musolini je 1920. godine, tokom svog govora u Puli, izjavio da je slovenska rasa „inferiorna i varvarska“.

Fašistički logori postavljeni u blizini Jadrana trebalo je da prekinu kontakte između slovenačkog i hrvatskog stanovništva i lokalnih partizana na čijem je čelu bio Josip Broz Tito.

U početku su u logor dovođeni civili, kako ne bi pomagali partizanima, a kasnije je 1943. godine uhapšeno i u njega internirano oko 3.000 Jevreja, naglašava Gobeti.

Nakon kapitulacije Italije, stražari u logoru i italijanski vojnici napustili su ostrvo Rab. Zatočenici u Kamporu oslobođeni su u septembru 1943. godine, zajedničkim snagama lokalnih partizana i partizana zatvorenika.

Logor je neko vreme bio slobodna teritorija, ali su ga zatim preuzeli Nemci. Jevreje koji su ostali u logoru, jer su bili preslabi da odu ili se pridruže partizanima, Nemci su poslali u koncentracioni logor Aušvic.

Turizam u senci istorije

Predsednici Slovenije i Hrvatske, Borut Pahor i Zoran Milanović, na obeležavanju 77. godišnjice oslobađanja logora Kampor. Foto: Kabinet presednika Hrvatske/Dražen Volarić.

Pored okupacije Kraljevine Jugoslavije i aneksije delova teritorije Slovenije i nekih područja jadranske obale, sile Osovine, među kojima je bila i Italija, su 1941. osnovale Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH) uz pomoć njihovog hrvatskog saradnika –  ustaškog pokreta.

Glavni ustaški koncentracioni logor Jasenovac, u kome je umrlo preko 83.000 Srba, Roma, Jevreja i antifašista, dobro je poznat hrvatskoj javnosti, ali logor Kampor na ostrvu Rab nije.

Ivo Barić, penzionisani profesor pedagogije i poznati antifašistički aktivista sa Raba, koji je dobar deo svog života posvetio istraživanju logora, kaže da iako je ovo ostrvo poznata letnja turistička destinacija, njegova mračna istorija nije zaboravljena.

„Interesantno da djeca Raba nisu nikad čuli za taj logor niti su im njihovi roditelji o tom logoru ikad išta rekli“, kaže za BIRN Barić, koji je na mesto nekadašnjeg logora doveo oko 300 grupa učenika, studenata i turista.

Svake godine u septembru, na godišnjicu oslobađanja logoraša, na ostrvu se održava komemoracija. U septembru 2020. godine, slovenački predsednik Borut Pahor i njegov hrvatski kolega Zoran Milanović zajedno su prisustvovali obeležavanju godišnjice. To je bio prvi put da su zvaničnici ove dve susedne zemlje zajedno prisustvovali komemoraciji.

„Svaki put na dan oslobođenja logora, ovdje dođe puno Slovenaca, manje Hrvata – interesantno, Hrvati nemaju puno interesa za logor“, napominje Barić.

Njegova porodica je takođe stradala tokom Drugog svetskog rata. Naime, njegovu porodičnu kuću na ostrvu Iž su 1944. godine spalili nacisti, a zatim je njegova porodica pobegla u izbeglički kamp u oslobođenom delu Italije.

Logor na Rabu je prvi put posetio nakon završetka studija i ta poseta je imala značajan uticaj na njegov život.

„Od tada sam vezan za taj dio povijesti… želim da čim više ljudi zna“, naglašava Barić.