Noseći hrastov lijes i izvikujući parole kao “Matovič u zatvor”, “Matovič je virus” i “Nećemo biti vakcinisani!”, na stotine protestanata predvođenih Narodnom strankom naša Slovačka (LSNS) Mariana Kotlebe stiglo je do porodične kuće premijera Slovačke ministra Igora Matoviča u Trnavi 28. novembra.

“Ostavljamo ovdje ovaj lijes i lijepi vijenac [za premijera] kao dar iz srca”, kazao je član LSNS-a i delegat u parlamentu Miroslav Suja stojeći pred Matovičevom kapijom.

Uprkos kršenju zabrane javnih okupljanja i nepridržavanju niza epidemioloških mjera, protest se nastavio neometano dok je policija mirno stajala sa strane dok se na kraju gomila nije razišla.

Protesti protiv mjera za suzbijanje pandemije koronavirusa i Matovičeve vlade najnoviji su dodatak Kotlebinom ovogodišnjem repertoaru dok on i njegovi sljedbenici pokušavaju produbiti javno nepovjerenje u vladu i demokratske institucije, uključujući i EU.

Prema političkim analitičarima, međutim, oni su također dio Kotlebinog pokušaja da skrene pažnju sa vlastitih pravnih poteškoća stvarajući atmosferu pseudopolitičkog ugnjetavanja. “Ako Kotleba ode u zatvor, oni žele da to izgleda kao politički progon”, kaže Grigorij Mesežnikov, politolog i stručnjak za ultradesničarski ekstremizam u Slovačkoj na Institutu za javne poslove u Bratislavi.

U oktobru je Kotleba proglašen krivim za ekstremističke zločine od strane Specijalnog krivičnog suda u Pezinoku, te se sada suočava sa četiri godine i četiri mjeseca zatvora. Osuđen je za promovisanje neonacističke ideologije nakon što je na jednom javnom događaju upotrijebio dobro poznati numerički simbol 1488, a koji je izveden iz neonacističkog slogana “14 riječi” i osmog slova engleskog alfabeta H, kao u pozdravu Heil Hitler. On negira sve optužbe, a njegova žalba na presudu tek treba biti iznesena pred Vrhovnim sudom.

Kotlebina partija, koja je po drugi put ušla u parlament ranije ove godine, najistaknutija je predstavnica krajnje desnice u Slovačkoj sa stabilnom podrškom od oko osam do deset posto birača. Ali oni nisu sami. Skupa sa drugim grupama, pokretima, organizacijama i propagandnim mrežama, ove grupe naporno rade na destabilizaciji javnog povjerenja u liberalnu demokratiju, toleranciju, ljudska prava i slovačko mjesto na zapadu.

Vođa LSNS-a, Marian Kotleba (C), sa članovima stranke u Krasnohorskom Podhradie, jugoistočna Slovačka, 29. septembra 2012. godine, gdje je Kotleba planirao srušiti straćare u kojima žive Romi. Foto: EPA/Janos Vajda

Političko krilo

Glavna organizacija ekstremne desnice u Slovačkoj može se podijeliti u dvije grupe: političku i paravojnu. Obje grupe uživaju ogromnu podršku od mreže dezinformacijskih medija i Facebook grupa, često otvoreno iznoseći proruski narativ.

Kotlebina stranka LSNS je priznati lider ultradesničarskog ekstremizma u zemlji, te je stekla dovoljnu podršku da uđe u najviše demokratske institucije, i to ne samo jednom, nego četiri puta. Tokom 2013. godine Kotleba je dobio na izborima za regionalnog guvernera Banske Bistrice, što je pomoglo da njegova stranka uđe u državni parlament 2016. i opet 2020. godine sa osam posto glasova. Tokom 2019. LSNS je također osvojila dva mjesta u Evropskom parlamentu.

LSNS je osnovana putem pravnog trika 2010. godine nakon što je Vrhovni sud 2006. godine zabranio prvu Kotlebinu stranku “Slovak Togetherness” [Slovačko zajedništvo]. Nekoliko godina kasnije Kotleba i drugi članovi Slovačkog zajedništva preuzeli su jednu malu stranku, koja je osnovana iz šale, pod nazivom “Stranka prijatelja vina”, a koja je u februaru 2010. postala LSNS.

Glavna tema njihove kampanje građena je oko napada na romsku manjinu, ne samo putem političkih slogana, nego i kroz antiromske proteste u gradu sa značajnom romskom populacijom. Međutim, tokom vremena program ove stranke proširen je i na borbu protiv liberalne i progresivne politike, prava LGBT populacije, EU-a, migranata i NVO-a, a sve začinjeno antisemitskim tendencijama.

“Kazati da je LSNS partija krajnje desnice je eufemizam; oni su mnogo radikalniji od obične krajnje desnice”, kazao je Mesežnikov za BIRN.

“LSNS je ekstremistička partija, oni su dio porodice neonacističkih partija”, kaže ovaj politolog, referirajući na pripadnost LSNS-a Alijansi za slobodu i mir, koja povezuje najradikalnije stranke širom kontinenta, uključujući Zlatnu zoru Grčke i Nacionalnu demokratsku partiju Njemačke.

Iako LSNS ovih dana voli nastupati kao respektabilna partija, nije previše teško raspoznati njene ekstremističke korijene. Ona redovno proslavlja godišnjicu ratne fašističke slovačke države na dan 14. mart, kao i njenog predsjednika Jozefa Tisoa, koji je osuđen na smrt zbog ratnih zločina 1947. godine. Ova stranka također voli naglašavati (stvarnu ili izmišljenu) jevrejsku etničku pripadnost neprijatelja i postavlja bilborde sa anti-LGBT, antimigrantskim i antiromskim sloganima. Njeni članovi i simpatizeri marširali su kroz gradove u tamnim uniformama po uzoru na nacističku Hlinkovu gardu iz Drugog svjetskog rata.

Tokom 2016. godine LSNS je pokrenula “patrole u vozovima”, tvrdeći da to rade da bi zaštitili “poštene ljude” od “antisocijalnih” elemenata. U praksi je to značilo da huligani iz LSNS-a u zelenim stranačkim majicama zastrašuju romske putnike i izigravaju “heroje” u društvenim medijima.

LSNS se 2019. godine suočila sa zabranom rada, ali je Vrhovni sud odlučio da ne presudi u korist zahtjeva glavnog tužitelja, tvrdeći da nije podneseno dovoljno dokaza. Ovaj slučaj se kasnije opet vratio u žižu javnosti, kada su poruke, koje su procurile sa telefona Mariana Kočnera, oligarha koji je suđen i oslobođen za naručivanje ubistva novinara Jana Kuciaka 2018. godine, pokazale kako se hvali da se “pobrinuo” da LSNS neće biti raspušten.

“Sud će reći da oni nisu fašisti”, napisao je Kočner svojoj partnerki Aleni Zsuzsovi u martu 2018. godine. “Sada mi duguju uslugu”, dodaje on, aludirajući na “plan B” sa Kotlebinom strankom u slučaju da vlada Roberta Ficoa padne nakon masovnih protesta koji su uslijedili nakon ubistva.

“Još uvijek imam sumnje u vezi sa presudom Vrhovnog suda”, kaže Mesežnikov. “U poštenim zemljama, ono što je [glavni tužitelj] Jaromir Čižnar napisao na tih 20 stranica bilo bi apsolutno dovoljno [za raspuštanje takve grupe].”

Na kraju je Kotlebina partija iskoristila sudsku presudu za vlastitu korist, lažno tvrdeći da je sud zvanično “potvrdio” da oni nemaju nikakve veze sa fašizmom.

Čini se, međutim, da se klima mijenja. Dosad je najmanje sedam članova LSNS-a i veliki broj kandidata te partije optuženo i osuđeno za ekstremizam i nasilje, uključujući tu i samog Kotlebu.

Jedan od članova parlamenta ispred ove stranke izgubio je svoj mandat u parlamentu zbog ekstremističkih zločina prošle godine, dok je još jedan bivši član osuđen za ubistvo prvog stepena. Ako Kotlebinu presudu prihvati Vrhovni sud, ova će se stranka suočiti s izazovnim vremenima.

“Da mene izaberu za glavnog tužitelja, ja bih definitivno ponovo procijenio sve dokaze neophodne da se podnese zahtjev Vrhovnom sudu za raspuštanje LSNS-a”, rekao je tužitelj Maroš Žilinka za Dennik N mjesec prije nego što je zaista izabran za glavnog tužitelja od strane Parlamenta 3. decembra.

Plakati SHO (Slovački preporod) (desno) prije izbora 2020. u Banskoj Bistrici, Slovačka. Foto: Miroslava German Sirotnikova/BIRN.

Revizionisti

Slovački pokret za preporod (SHO) na slovačkoj je ekstremističkoj sceni od 2004., prvo kao građanska grupa, prije nego što je transformisan u političku partiju 2016. godine. Od tada se natječe sa Kotlebinom strankom LSNS da privuče najradikalnije glasače, ali nije uspio dobiti veliku podršku ni na državnim ni na predsjedničkim izborima.

Na prvi pogled SHO je veoma različita od LSNS-a. Njen lider Robert Švec (44) studirao je političke nauke i predstavlja sebe na prilično sofisticiran način, uvijek u odijelu i sa kravatom, uvijek ljubazan. SHO voli promovisati svoje socijalne programe čiji je cilj pomagati porodicama u potrebi ili ekološkim aktivnostima.

Međutim, SHO je u suštini izrazito nacionalistička, proruska i neofašistička stranka, koja se temelji na baštini ratne slovačke države, djelimično priznate marionetske države nacističke Njemačke. “Mislimo da je prvi slovački predsjednik Jozef Tiso bio najbolji i najvažniji predsjednik u slovačkoj historiji”, piše na web stranici tog pokreta.

Članovi stranke SHO oštro odbacuju multikulturalnost, migraciju, liberalizam, “program LGBT-a”, medije glavne struje i NVO. S druge strane, oni se ne ustručavaju promovisati rusku propagandu ili ideju “panslavizma”.

Najotvoreniji neonacistički dio programa SHO-a je njihov stav prema slovačkoj historiji. Oni na dan 14. mart organiziraju godišnje proslave na godišnjicu uspostave Prve države slovačke republike (1939–1945) u selu Čakajovce u blizini Nitre, okupljajući se i fotografišući se pored jedine preostale biste Jozefa Tisoa koja se nalazi u parku. Ova stranka promoviše selektivne ili alternativne poglede na slovačku ratnu historiju, pri čemu idu tako daleko da brane kriminalne deportacije Jevreja i drugih manjina u koncentracione logore.

“Ako bi ih morao definisati u grupi krajnje desnice, rekao bih da su oni najradikalnije krilo”, kaže Mesežnikov opisujući SHO. “Švec skoro otvoreno govori da bi, u slučaju dolaska na vlast, nametnuli zakone zasnovane na rasi”, smatra ovaj analitičar, ukazujući na Švecove objave o radu logora za Jevreje u Slovačkoj tokom Drugog svjetskog rata.

“Ove fotografije su dokaz da se o Jevrejima veoma dobro brinulo u logorima”, napisao je Švec na Facebooku tokom 2016., podijelivši set historijskih fotografija iz koncentracionih logora. “Dobijali su medicinsku skrb i hranu. U budućnosti, nastavit ćemo sa onim što je funkcionisalo u prošlosti.”

Pripadnici slovačkih vojnih obveznika na obuci u šumi. Foto: HBO/Jan Gebert/Kad rat dođe

Paravojno krilo

Slovački regruti (Slovenski branci, SB) je nezvanična, neregistrovana paravojna grupa, koju je osnovao 2012. mladi univerzitetski student Peter Švrček iz Trnave.

Tokom godina Slovački regruti bavili su se osnivanjem jedinica širom zemlje, obukama u šumama i na privatnim posjedima sa vojnom opremom i uniformama koristeći deaktivirano (ili manevarsko) oružje koje je izrazito slično pravom. Stručnjaci procjenjuju da je broj aktivnih članova od 100 do 150, iako je mnogo više ljudi završilo njihovu obuku.

Kako se Slovački regruti nikad nisu registrovali kao zvanična organizacija, država tvrdi da nema načina da ih raspusti ili zabrani. Prema zakonu su paravojne grupe zabranjene u Slovačkoj, ali tokom 2016. godine Slovački regruti su formirali civilno udruženje pod nazivom “Naša domovina je naša budućnost”, kojem je dozvoljeno primati donacije javnosti i promovisati jasan politički program. Do tog momenta, Slovački regruti su sebe predstavljali kao “apolitičnu civilnu miliciju”.

U godišnjem izvještaju za 2019. godinu Slovačke obavještajne službe (SIS) Slovački regruti su označeni kao sigurnosni rizik. “SIS se fokusirao na aktivnosti članova te neregistrovane organizacije aktivne u oblasti paravojne obuke, koja svoje operacije uglavnom usmjerava na intenzivno regrutovanje novih članova i povećanje nivoa obuke za razne jedinice”, stoji u izvještaju.

U odgovoru na pitanja BIRN-a, slovačko Ministarstvo odbrane navodi da iako Slovački regruti postoje “na granicama zakona”, to Ministarstvo je delegiralo preduzimanje bilo kakve akcije protiv te grupe na “nadležne [državne] organe”. Policija je pokrenula nekoliko istraga o ovoj organizaciji tokom dvije prethodne godine, odbijajući ili zatvarajući predmete bez podizanja optužbi.

U decembru 2019. SIS je dokumentovao aktivnosti Slovačkih regruta koje su bile usmjerene na romsku manjinu. Nakon dva incidenta u Važecu i Richnavi, gdje su bili upleteni lokalni Romi iz siromašnih zajednica, Slovački regruti su najavili uspostavu “patrola” u romskim naseljima da bi “zaustavili eskalaciju napetosti”. Slično kao i sa patrolama iz 2016. čiji je cilj bilo zastrašivanje turista sa Bliskog istoka u banjskom gradu Piestany, aktivnosti Sovačkih regruta bile su kratkog vijeka, ali su im poslužile kao efektna reklama.

Slovački regruti našli su se pod izvjesnim pritiskom države kada su počeli da pokušavaju organizovati vojne radionice u osnovnim školama. Ova grupa nastavlja da nudi obuku i ljetne kampove za djecu i odrasle.

Peter Svrcek (lijevo), vođa slovačkih vojnih obveznika, na čelu javnog događaja koji je organizovala paravojna grupa. Foto: HBO/Jan Gebert

Tokom 2018. godine HBO je emitovao dokumentarac o Slovačkim regrutima češkog režisera Jana Geberta pod nazivom “Kad dođe rat”, koji je pokazao dva lica Petera Švrčeka: javno i lice rezervisano za prijatelje i kolege regrute.

“Mnogim ljudima nedostaju značenje i ideali u njihovim životima koji idu mimo njihovih možda običnih života. Švrček im daje svrhu. U Slovačkim regrutima oni dobijaju osjećaj da postaju ratnici za naciju”, kazao je Gebert za Startitup.

Prema sigurnosnim i političkim stručnjacima, najveći rizik kod Slovačkih regruta leži u njihovom afinitetu prema Rusiji i animozitetu prema slovačkim saveznicima na zapadu. Švrček je osnovao Slovačke regrute nakon što je napustio SHO i završio vojnu obuku u Rusiji zajedno sa drugim članovima.

“Slovački regruti su paravojna grupa koja pruža vojnu obuku kombinovanu sa panslavenskom i proruskom ideološkom indoktrinacijom”, navodi se u izvještaju Instituta za javne poslove iz 2017. godine.

Mesežnikov iz tog Instituta naziva Slovačke regrute ruskim kostimima. “U vrijeme krize, oni bi bili ‘mali zeleni ljudi’, to je njihova uloga”, kaže Mesežnikov, dodajući da se Slovački regruti ne bi borili na strani NATO-a nego protiv njega.

“Imali smo političke partije i pokrete sa paravojnim krilima ovdje u prošlosti, a to nikad nije ispalo dobro”, kazao je Matej Kandrik, sigurnosni analitičar pri Stratpol istraživačkom centru, za Startitup. “Problem je to što smo u prošlosti imali pojedince sa radikalnim ili ekstremističkim stavovima koji su se kretali u istim krugovima kao Slovački regruti. Mogućnost da neki pojedinac sa takvim sklonostima dobije obuku kroz organizaciju Slovački regruti je stvarna i zabrinjavajuća.”

Kao dokaz tome, Kandrik ističe da je poznato da se jedan član Slovačkih regruta borio uz proruske separatiste u sukobu na istoku Ukrajine, dok se za druge članove zna da su aktivni pripadnici slovačkih vojnih snaga, sa potencijalom da pruže vojnu obuku ili uvid u unutrašnje mehanizme rada slovačkih oružanih službi.