This post is also available in: English
Na drugoj je fotografiji, obučen u uniformu i s cigarom, Josip Broz Tito, revolucionar i vođa socijalističke Jugoslavije od 1945. do njegove smrti 1980. godine.
Kancelarija Mirze Vranjakovica. Autor: Mirza Vranjakovic
“Jednom je moj šef ušao u kancelariju i bio je vidno šokiran kada je vidio Titovu sliku”, kaže Vranjaković. “Pitao me je: ‘Imaš fotografiju diktatora?’ Samo sam odgovorio: ‘Er bleibt’ – ‘On ostaje.’”
Tridesetjednogodišnji Vranjaković nema izravna sjećanja na vođu partizanskog otpora koji je iz ruševina Drugog svjetskog rata stvorio multietničku socijalističku državu i koji je hodao po sceni Hladnog rata kao suosnivač Pokreta nesvrstanih.
Jugoslavija je, nakon Vranjakovićevog rođenja 1988., trajala još nekoliko godina, prije nego su nacionalizam, ekonomska kriza i promjena geopolitike, koji su imali svoju ulogu u njenom raspadu, tokom sljedeće decenije ubili oko 125.000 ljudi i raselili još stotine hiljada širom svijeta.
Tito na omladinskoj pruzi Banja Luka-Doboj. Izvor: Fototeka Muzeja istorije Jugoslavije.
Pa zašto onda slika Tita?
“Htio sam da pokažem svoju ideološku pripadnost”, rekao je Vranjaković, čije okrugle naočale, brada i duga smeđa kosa više podsjećaju na osobu iz Woodstocka nego na nekoga iz Novog Pazara, grada na jugozapadu bivše jugoslovenske republike Srbije u kome je odrastao.
“Za mene je ova slika važna, jer sam rođen u Jugoslaviji, u sistemu koji je predstavljao alternativu kapitalizmu. Takav sistem više ne postoji nigdje u svijetu”, dodaje on.
Za Vranjakovićevog šefa, Nijemca, Tito je bio diktator, za Vranjakovića simbol “zlatne ere”, a za neke “Jugoslovene” poput njega, koji žive na Zapadu, zamišljena budućnost.
Mnogo više od gorke čežnje za jugoslavenskim “Krašovim” bombonama ili dragim sjećanjima na dnevne šetnje preko granice – “na Zapad” – u Trstu, da bi se kupile farmerice, kliše koncepta jugonostalgije, za neke imigrante s Balkana postao je vrijednosni sistem za sadašnjost i budućnost.
Jugonostalgija, kaže za BIRN Milica Popović, istraživačica koja živi u Parizu, “postaje važan politički stav i zahtjev koji se odnosi na sadašnjost”.
Jugonostalgija kao “siguran prostor”
Ne dijele ipak svi Vranjakovićevo viđenje onoga što je predstavljala Titova Jugoslavija.
Kada su se centrifugalne snage nacionalizma pojačale 1980. godine, Tito je za mnoge u Jugoslaviji doista postao “diktator”, njegova savezna država je postala tijesna za narode koji su, prema toj argumentaciji, zapravo samo željeli živjeti odvojeno. On je vladao dekretom i nedovoljno tolerisao političko nezadovoljstvo. Međutim, za veliki broj ljudi koji sa zadovoljstvom gledaju na svoju bivšu zajedničku državu, Tito je bio vizionar, vođa koji je zagovarao “bratstvo i jedinstvo”, a ne vjerske, nacionalne ili jezičke razlike, zalagao se za unapređenje ženskih prava, arhitektonske inovacije i vodio hibridni socijalistički sistem koji je građanima pružao određenu slobodu, uskraćenu onima koji si bili iza “željezne zavjese”. Jugoslovenski pasoš je otvarao vrata na Istoku i na Zapadu, a Tito je bio rijetka vrsta državnika.
“U tom periodu, moj rodni grad i moj region u Srbiji prošli su kroz ozbiljnu emancipaciju”, priča Vranjaković. Ali do devedesetih godina ovo je stajalište već postalo prošlost i nije bilo važno u novim nezavisnim državama koje su proizašle iz nekadašnje Jugoslavije.
Masovna ubijanja i etnička čišćenja otrovala su odnose između Srba, Hrvata, Bošnjaka i Albanaca i – prema brojnim akademskim studijama – nova interpretacija Jugoslavije ukorijenila se i u dijaspori, već dobro etablirana egzodusom stotine hiljada jugoslovenskih gastarbajtera od 1960-ih pa nadalje, koja se povećala sa izbjeglicama što su pobjegle od rata.
Animozitet se proširio na gradove širom Zapada, gdje su se kroz decenije, u malim odvojenim sredinama, pojavljivale mini “Jugoslavije”. Te su se zajednice gotovo preko noći raspale, pa su se “Jugosloveni” podijelili na Srbe, Hrvate, Bošnjake…
Pa ipak, još uvijek neki drže do jugoslovenskog identiteta kao nečeg što označava odbacivanje snaga koje su rasturile Jugoslaviju, mržnje i političke netolerancije.
“Smatram se Jugoslovenom jer sam se tamo rodio, roditelji su me odgojili u tom duhu”, kaže 40-godišnji informatičar Kemal Smajić, koji je kao 12-godišnji dječak došao u Beč kada su na početku rata 1992. godine snage bosanskih Srba opkolile njegov rodni grad Zvornik i protjerale Bošnjake.
Uprkos ubistvima i traumama, “nikada nisam mrzio Srbe“, ističe Smajić. “Mrzio sam samo ljude koji su ubijali druge.”
Smajić se danas kreće u društvu od oko desetine ljudi iz cijele bivše Jugoslavije.
“Zajedno odlazimo na ljetne odmore, skijanje… Prošli put bilo je deset parova s djecom. Imamo ljekare, farmaceute, električare, birokrate itd. Pomiješani smo. Tu su ljudi iz Pirota (Srbija), Dalmacije (Hrvatska), Slavonije (Hrvatska), centralne Bosne, Beograda… Kad se okupimo, super nam je.”
Umjesto bolne, iskrivljene slike zemlje koja je postala njegova najgora noćna mora, za Smajića je “Jugoslavija” metafora za njegovu sadašnjost.
Popović, koja je istraživala “jugonostalgiju” na Univerzitetu u Ljubljani i Institutu za političke studije u Parizu (Science Po Paris), naglašava da neki od onih koji se sjećaju Jugoslavije “stvaraju unikatni kontranarativ” ili, kako to naziva njemački egiptolog Jan Assmann, “kontraidentitet”, koji je u suprotnosti s novim prevladavajućim narativom.
“Kao odgovor na hegemonistički revizionizam, sjećanje na Jugoslaviju postaje subverzivno”, ističe Popović u pisanom odgovoru za BIRN.
“Istovremeno, na individualnom nivou, jugonostalgija postaje svojevrsni ‘sigurni prostor’ za kognitivnu disonancu, ambivalentne emocije i (ne)uspješne pokušaje razumijevanja svega što nam se dogodilo: lično, društveno i politički.”
Nacionalna pripadnost “uglavnom beznačajna” u svakodnevnom životu
Dr. Ana Mijić s katedre sociologije javnog univerziteta u Beču, objavila je da je uočila “čvrste veze između ljudi iz bivše Jugoslavije”.
U svom radu iz 2019. godine Mijić piše da “ispitanici često tvrde da je njihova nacionalna pripadnost – tj. biti Bošnjak, Hrvat, Srbin – u svakodnevnom životu uglavnom beznačajna”.
“Oni navode da, generalno, postoje jake veze između ljudi iz bivše Jugoslavije (‘sa našima’) koje se razlikuju od veza sa ‘normalnim Austrijancima’, kako je to opisalo nekoliko ispitanika, i da nacionalna pripadnost ‘naših ljudi’, nema nikakve važnosti.” Drugim riječima, u drugim slučajevima, primarni društveni krugovi su u većem dijelu etnički homogeni, piše Mijić.
Jana Dolečki se iz Zagreba preselila u Beč 2013. godine, kako bi doktorirala. Nije joj ni na kraj pameti bilo da će postati dirigentica lokalnog hora koji nosi naziv “29. novembar”, datum koji se u Jugoslaviji slavio kao Dan Republike, dan kada je 1943. proglašeno federalno uređenje Jugoslavije.
Hor je osnovan 2010. godine od grupe umjetnika iz Srbije, Bosne i Austrije, i kroz njegove pjesme i izvedbe “živi Jugoslaviju”, kaže 40-godišnja Dolečki.
“Oni su počeli davati život tom naslijeđu, što im je dalo politički identitet ili supstancu koja im je do tada nedostajala”, ističe ona za BIRN. “Oni su shvatili da ovo naslijeđe, čak i danas, može da postane aktivni element.”
Dolečki dodaje da učesnici hora – koji nose majice s crvenom zvijezdom – dijele vrijednosti antifašizma, solidarnosti i internacionalizma, koji su bili ključni za socijalističku Jugoslaviju, a njegova vrata su otvorena ne samo za “Jugoslovene”.
“Ima nas 20 iz zemalja bivše Jugoslavije, plus nekoliko Austrijanaca, Šveđana, Nijemaca i Francuza. Naši članovi puštaju partizanske filmove; prisustvujemo konferencijama i diskutujemo o tome kako nastaviti ‘živjeti’ jugoslovensko naslijeđe, kroz pjesmu i aktivizam”, rekla je ona i dodala:
“Mi ‘živimo’ svoju idealnu manifestaciju Jugoslavije.”
Na takvim kulturnim događajima, ističe Dolečki, “imate priliku da ‘živite Jugoslaviju’ na objektivan način, bez da vaš identitet bude subjektivno određen”.
Pobuđivanje interesa kod mladih i marginalizovanih
To što mlađe generacije možda snažnije osjete privlačnost “jugoslovenskog” identiteta nije bez presedana.
Prema riječima Popović, istraživanje iz 1987. sprovedeno u Zagrebu i Beogradu, koje je 1988. spomenuo i naučnik Sergej Flere, utvrdilo je da se više od 16 posto osoba u Jugoslaviji mlađih od 30 godina identifikovalo kao “Jugosloveni” u pogledu njihove nacionalnosti, dok je gotovo 40 posto odgovorilo da im je jugoslovenski identitet najprihvatljiviji.
Popović navodi i kasnija kvalitativna istraživanja, poput onog koje je proveo Eric Gordy, viši predavač na Univerzitetskom koledžu u Londonu, kako bi se ukazalo da je jugoslovenski identitet najprihvatljiviji za “mlade, urbane i obrazovane grupe stanovništva”.
Vranjaković, koji dolazi iz grada u kojem pretežno živi bošnjačko stanovništvo, u pretežno pravoslavnoj Srbiji, govori o drugom faktoru.
Po raspadu Jugoslavije, mnogi su se osjećali isključeno, marginalizovano ili diskriminisano, nacionalne manjine su, unutar uglavnom nacionalističkih država koje su se pojavile raspadom Jugoslavije, bile dvostruko nesretne – lišeni zajedničke države u kojoj su odrasli, u novim se državama koje su je zamijenile na njih gledalo sa sumnjom.
Neki su pronašli utjehu u manjinskom nacionalizmu. Drugi su se držali svog originalnog jugoslovenskog identiteta kao vrste “internacionalizma” onih koji su inače “nepoželjni”.
Članovi pionirskog hora sa Čukarice čestitaju Titu rođendan, 1957.godine.Izvor: Fototeka Muzeja istorije Jugoslavije
“Službena državna politika i medijska propaganda su 90-ih stalno radile na postavljanju etničkih granica, etiketirajući sve prema imenu i religiji”, kaže Vranjaković, koji odbacuje takvo etiketiranje.
“Nije se mnogo promijenilo posljednjih godina i svi koji se osjećaju manjinom i ne vole da budu kategorizovani, osjećaju se sigurno pod identitetom Jugoslovena, što i dalje pobuđuje ideje antifašizma, bratstva i jedinstva.”
I da li je lakše prihvatiti ovaj “staro novi” identitet u Berlinu ili Beču nego u Beogradu ili Zagrebu?
“Otvorenim osobama je ovdje lakše pristupiti drugim ljudima negoli osobama koje žive u Srbiji, Bosni ili Hrvatskoj, gdje su nacionalističke struje blatantno represivne”, kaže Smajić.
“U tim zemljama oni moraju biti oprezni šta govore, kako bi zaštitili svoj posao ili svoju djecu u školi. Čini se da je lakše onima koji žive u inostranstvu i koji su otvoreni.”
Mirza Vranjaković, portret. Izvor: Mirza Vranjaković
Vranjaković opisuje vlastiti identitet kao “kompleksan”.
“Dolazim iz Novog Pazara, iz Srbije – države koja me nije u potpunosti prihvatila kao građanina”, naglašava on i dodaje: “Jedina zastava koja bi učinila da se osjećam komforno i ‘kao kod kuće’ jeste zastava Jugoslavije.”
Filip Balunović je doktorirao na temi društvenih pokreta na italijanskom univerzitetu Scuola Normale Superiore u Firenci, na Odsjeku za političke nauke i sociologiju. Njegova istraživačka interesovanja uključuju političku ekonomiju, društvene pokrete, marksizam, političku filozofiju i političku teoriju. Završio je Fakultet političkih nauka u Beogradu i stekao dva mastera iz oblasti međunarodnih odnosa i evropskih studija na Evropskom institutu u Nici i na univerzitetima u Sarajevu i Bologni iz oblasti ljudskih prava i demokratije. Balunović je izvršni urednik srpskog izdanja Le Monde Diplomatique i autor knjige “Beleške sa slobode” (Mediteran, 2014.)
Članak je nastao u okviru projekta Resonant Voices Initiative, koji finansira Fond za unutrašnju bezbjednost Evropske unije. Sadržaj ove priče potpuna je odgovornost BIRN-a. Evropska komisija nema odgovornost za bilo kakvu daljnju upotrebu informacija iznijetih u tekstu.
