„Za vreme trajanja bombardiranja nije nam bilo ugodno zatvorenima u vagonima ali smo se svi osjećali nekako sretni zato što smo znali da uništenje neke tvornice u njemačkoj znači jedan dan bliže svršetku rata”, piše hrvatski Čeh Franjo Žada, u memoarima koje je napisao nakon Drugog svetskog rata, u kojima se vraća na događaje sredinom 1944. kada su saveznici bombardovali Minhen.

U to vreme, Žada je​​ sa ostalim zatvorenicima bio zatvoren u blizini Minhena u vagonu voza, kojim je trebalo da budu prebačeni u Dahau, nacistički koncentracioni logor. Na vagon pored njihovog pala je granata i ubila zatvorenike koji su bili unutra.

Pre dugo očekivanog kraja rata, Žadu ​​su nacisti premeštali iz logora u logor. Iskusio je glad, zeđ, iscrpljujući rad, bolesti i masovna ubistva. Trenutak oslobođenja očekivao se „u agoniji”, napisao je on.

Žada, koji je živeo u Virovitici, uhapšen je jer je bio član antifašističkog pokreta na čijem čelu je bio Josip Broz Tito. Ustaše su ga uhvatile na Bilogori, niskom planinskom lancu u središnjoj Hrvatskoj, i deportovale u nacističke logore.

Svoja vrlo precizna i živopisna sećanja zapisao je u svesci, pod nazivom „Dionicom života od Dachaua do Mautchaussena”. Tu, od korice do korice rukom napisanu svesku, danas ima njegov unuk Ivan Žada, novinar hrvatske televizije RTL.

Prva stranica memoara Franje Žade „Dionicom života od Dachaua do Mautchaussena”. Foto: BIRN.

„Djed je imao broj 79998”, priča Ivan Žada ​​za BIRN. Kao i ostali zatvorenici, on je ovaj broj dobio po dolasku u Dahau. Kako naglašava Ivan, to je bio još jedan način na koji su nacisti dehumanizovali svoje žrtve.

„Puno lakše je ubiti broj nego čovjeka koji ima ime prezime, nacionalnost, obitelj”, kaže on.

Kako njegov deda ne bi bio samo broj, Žada ​​namerava da objavi knjigu njegovih memoara iz Drugog svetskog rata, kao i da kasnije snimi i dokumentarni film.

„Zdjela vodurine koju oni nazivaju juha“

Stranice Žadinih memoara na kojima je napisan predgovor. Foto: BIRN.

Žada je marljivo prekucao svaku reč iz dedine sveske, koje se seća još iz detinjstva.

„Ja sam to prvi put pročitao sa nekih 12 godina. Tada sam potpuno to dugačije doživio nego kada sam to pročitao u nekim starijim godinama, pogotovo sada sa 44”, kaže on.

Kao dečak čitao je svesku „poput romana”, pokušavajući u glavi da zamisli sva mesta koja je njegov deda opisao. Bilo ih je mnogo – od logora u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, NDH, koje su vodile Ustaše, do logora Mauthauzen u Austriji, koji je bio pod nacističkom upravom.

NDH, nacistička marionetska država koja je postojala od aprila 1941. do maja 1945. godine, usvojila je rasne zakone protiv Srba, Jevreja i Roma i vodila sistem koncentracionih logora, od kojih je najozloglašeniji bio Jasenovac u kojem je umrlo preko 83.000 ljudi.

Franjo Žada je bio u ranim dvadesetim godinama kada je uhapšen u proleće 1944. godine. Proveo je neko vreme u ustaškom logoru u Slavonskom Brodu, a zatim u Zagrebu, ali je veći deo svog zatočeništva proveo u nacističkim koncentracionim logorima, gde su ga vodili na prisilni rad.

„Sustav logora u okupiranoj Europi je bio do zadnjeg detalja razrađen”, ističe Ivan, napominjući da je njegov deda pričao da je u svim logorima dobijao iste porcije hrane: „20 g maslaca, jedna šnita kruha, zdjela vodurine koju oni nazivaju juha“.

Ivan priča kako su u početku dobijali malo krompira u supi, „onda je bila ljuska od krumpira”, a nakon nekog vremena „je bila juha”.

„Interes je bio održati ih živima da rade, ali da i umru, da ne troše plin i metak”, ističe on.

Članak „Nevraćeni dug – ‘miska’ vode” objavljen početkom 1980-ih u Virovitičkom listu koji je napisao Žadin prijatelj Marko Weiss.

U najdugotrajnijem nacističkom logoru, smeštenom u napuštenoj fabrici municije u blizini nemačkog grada Dahau, u čijem se sistemu nalazilo 30 velikih podlogora, Žada ​​je sreo školskog druga, Jevreja Marka Weissa.

„U blizini susjednog bloka, čuo sam kucanje s jednog prozora. Pogledao sam prema prozoru i ostao iznenađen kad sam ugledao svog školskog druga Marka Weiss iz Lukača kraj Virovitice. On mi je kroz prozor dao znak da nabavim vode“, napisao je Žada.

Znao je da se prema strogim pravilima u logoru ne sme razgovarati sa onima koji su tek došli, ali je on savladao strah i ušunjao se sa posudom vode.

I Žada ​​i Weiss su preživeli, mada su bili lošeg zdravstvenog stanja. Žada je bio u svojim 40-im godinama kada je preminuo, 1965. godine.

Weiss je odao počast svom prijatelju u članku objavljenom početkom 1980-ih u hrvatskim lokalnim novinama Virovitički list, pod naslovom „Nevraćeni dug – ‘miska’ vode”, u kojem je opisao isti događaj kada je, dodajući im vode, Žada ​​spasio njega i ostale zatočenike.

„Neopisivo smo se radovali što smo se našli i jedan drugome pomagali, koliko smo mogli”, priseća se Weiss u članku.

Ljudski kosturi

Žadino Uverenje o državljanstvu Federalne Narodne Republike Jugoslavije iz 1951. godine. Foto: BIRN.[/caption]

Žada je neko vreme proveo u Alaču, najvećem podlogoru Dahaua, ali i u logoru Nojengame u severnoj Nemačkoj.

Najsevernija tačka do koje je došao bio je logor Ladelund, podlogor Nojengame u blizini granice sa Danskom, koji je postojao u novembru i decembru 1944. Tamo su zatvorenici bili prisiljeni da kopaju protivtenkovske rovove za liniju odbrane.

Velika hladnoća je vladala u logoru, ali stražari nisu dopustili zatvorenicima da zapale vatru da se ugreju. „Tamo je bila peć na sredini, drva i slama, ali nisu smjeli upaliti vatru“, priča Ivan.

Krajem 1944. godine, Žada ​​je premešten u Zahsenhauzen, jedan od glavnih nacističkih koncentracionih logora, 34 kilometra severozapadno od Berlina.

Poslednje mesece rata proveo je u koncentracionom logoru Mauthauzen, koji je pred kraj rata postao mesto za evakuaciju iz logora u blizini linije fronta.

Žada je iz prve ruke bio svedok masovnog istrebljenja uglavnom mađarskih Jevreja, a njegova grupa zatvorenika bila je zadužena za utovar mrtvih tela u kamione.

U poslednjim mesecima pre oslobođenja, nedostatak hrane i razne bolesti doveli su do masovne smrti zatvorenika u Mauthauzenu.

„Glad i iscrpljenost i dalje je uzimala golem danak. Mršavi ljudski skeleti rušili su se kao žito kada u njega zađe kosac”, napisao je Žada.

„Takvi su većinom ležali u krevetima u bloku no nerijetko su od želje da vide oslobodioce izlazili van i rušili se poput pruća, nisu više ustajali”, navodi on, dodajući: „U toj agoniji čekali smo trenutak oslobođenja”.

Žada navodi da je poslednjih dana u logoru bilo oko 14000 zatvorenika, ali i da oko 6000 njih nije uspelo da preživi.

Kad je 5. maja 1945. godine američka vojska stigla do Mauthauzena, ​​„od velikog uzbuđenja nisam mogao ni govoriti”, napisao je Žada, koji je u početku mislio da je to samo san.

Bivši nacistički koncentracioni logor u Mauthauzenu. Foto: EPA/Christian Bruna.[/caption]

Nakon oslobođenja, putujući kroz Austriju, Slovačku i Mađarsku, vratio se kući kako bi video oca, brata, maćehu i devojku, buduću baku Ivana Žada, te zabeležio promene svog rodnog grada tokom rata.

„Domovi će se obnoviti, najteže je onima koji su ostali bez svojih najmilijih, a takvih je mnogo. Njihove gubitke nitko neće moći nadoknaditi”, napisao je na kraju svojih memoara.

Njegov unuk, novinar, ističe da je potrebno razgovarati o onome što se dogodilo u Drugom svetskom ratu.

„Danas kao i 30-ih godina prošlog stoljeća, jačaju radikalne skupine… Ponovno neki ljudi pokušavaju revidirati povijest, zlo prikazati dobrim i obrnuto”, objašnjava Ivan.

„Tada su Židovi označeni kao problem, ja osobno ne vidim velike razlike između označavanja tada Židova i načina na koji su sada označavani i izopćavani iz zajednica, ništa puno danas nije odnos prema recimo migrantima iz sjeverne Afrike ili bliskog istoka”, naglašava on.

Sličnu poruku upozorenja uputio je i njegov deda, pre više od pola veka, u svojoj rukom ispisanoj svesci: „S ovime mojim kratkim izlaganjem iz mojih sjećanja i doživljaja u koncentracijskim logorima Njemačke, želim upozoriti… naročito našu omladinu, da se bore svim svojima snagama da se takve ili njima slične stvari nikada ne ponove”, stoji u memoarima.