Kako je neuspjeh BiH da obezbijedi dom za raseljene nagovijestio najnoviju humanitarnu krizu

Stoga ne čudi što vlasti u BiH nisu u stanju da adekvatno zbrinu hiljade izbjeglica i migranata sa Bliskog istoka koji su trenutno zarobljeni u ovoj državi.

Piše: Milena Mitrović, Rogatica, Zvornik i Sarajevo

Na Vaskrs 2010. godine Anđelina Džoli posjetila je Rogaticu, gradić na istoku Republike Srpske. Za samo jedan dan boravka u BiH uspjela je da napravi čudo. Holivudska zvijezda posjetila je BiH u svojstvu ambasadorke Visokog komesarijata UN za izbjeglice UNHCR. U improvizovanom skloništu koje je nekad bilo školska zgrada, upoznala je Lenu Babić, staricu koja je bila prinuđena na napusti svoj dom 18 godina ranije, na samom početku rata. Razgovarale su uz pomoć prevodioca – Anđelina o svojoj djeci, Lena o dugom čekanju na novi dom.

„Nisam znala da je ona slavna glumica“, govori Lena dok se prisjeća susreta sa Anđelinom. „Imala sam osjećaj kao da je poznajem godinama“. Slavnoj glumici baka Lena skuvala je kafu i ponudila je kolačima. Pošto je bio Vaskrs, kako pravoslavni običaji nalažu, lupale su jaja obojena u crveno, boju koja simbolizuje Hristovu krv.

Ubrzo poslije Anđelinine posjete ovom kolektivnom centru i izvještavanju medija o teškim uslovima života u njemu, stigla je pomoć iz inostranstva. U roku od dvije godine, Lena i njeni susjedi preselili su se u novu, namjenski izgrađenu stambenu zgradu, što se u poslijeratnoj Bosni i Hercegovini može smatrati pravim čudom.

Danas u BiH, oko 8.000 ljudi koji su izgubili domove tokom sukoba devedesetih i dalje čekaju na čudo. Već 25. godinu žive u bijednim uslovima u takozvanim kolektivnim centrima – skloništima iz rata koja su trebala biti privremeno rješenje, ali su u nedostatku alternative postala trajno. Prije šest godina evropske vlade obezbijedile su pozajmicu od 60 miliona evra za izgradnju stanova za socijalno stanovanje, ali tek nekoliko njih je izgrađeno.

Prošle godine, politički sistem odgovoran za ovaj dvodecenijski neuspjeh suočio se sa novom humanitarnom krizom – ovog puta zbrinjavanjem migranata i izbjeglica zaglavljenih u bosanskoj zimi na putu ka zapadnoj Evropi. Bosna i Hercegovina nije direktno odgovorna za migrantsku krizu, najveću odgovornost snosi susjedna Hrvatska koja provodi politiku Evropske unije u pogledu zaštite granica.

Ipak, BiH dodatno je pogoršala ionako tešku situaciju. Kao i u slučaju kolektivnih centara, obezbjeđivanje skloništa i raspodjela pomoći iz inostranstva u rukama je političkog sistema koji je nemaran i izbjegava odgovornost. Na vrhuncu migrantske krize ove zime, hiljade izbjeglica i migranata bilo je smješteno u neuslovnom kampu Vučjak, na sjeverozapadu zemlje u blizini Bihaća. I dok su u kampu harale zarazne bolesti, lokalni lideri međusobno su se raspravljali oko toga gdje će smjestiti ove ljude.

Politički sistem Bosne i Hercegovine uređen je po Dejtonskom mirovnom sporazumu čijem je potpisivanju posredovala SAD i kojim je okončan rat u ovoj zemlji. Međutim, sporazum ne može biti jedini krivac za mane bh. sistema, koji se reflektovao i na slučaj migrantskog kampa Vučjak.

„Svrha Dejtona bila je da zaustavi rat, a ne da stvori funkcionalnu državu“, kaže Džesi Barton-Hronesova, istraživač i stručnjak za Balkan na Odsjeku za međunarodni razvoj Univerziteta u Oksfordu. „Bosna i Hercegovina mogla je postati funkcionalna država da je postojala politička volja, da su tako odlučile ključne političke figure“.

Kampovi na grčkim ostrvima, zid na granici Mađarske, primjeri su kako su pojedine države reagovale na migrante i izbjeglice. Sve ovo dovoljno govori o njima, ali i o Evropskoj uniji. U Bosni i Hercegovini, evropska izbjeglička kriza preklapa se sa neuspjehom države da riješi ovaj problema. Način na koji se domaća vlast odnosi prema hiljadama svojih građana, koji čekaju na novi dom više od dvije decenije nakon rata, mogao je da nagovjesti i kakav će odnos vlasti imati prema hiljadama stranih državljana koji su na putu ka boljem životu u zapadnim evropskim državama trenutno primorani da borave u BiH.

’Izgubili smo dragoceno vrijeme’
Da bi država konačno zatvorila neuslovne kolektivne centare 2013. godine pokrenut je projekat preko Razvojne banke Savjeta Evrope (CEB), organizacije sa sjedištem u Parizu koja je osnovana kako bi obezbjedila smještaj izbjeglicama nakon Drugog svjetskog rata. Projekat ove banke za BiH pod nazivom „Zatvaranje kolektivnih centara“ CEB II, podrazumijeva ulaganje 104 miliona evra u izgradnju zgrada za socijalno stanovanje. Projekat bi omogućio zatvaranje 121 od 158 kolektivnih centara koji su i dalje u upotrebi. Više od polovine tih sredstava, oko 60 miliona evra, obezbijedile su države članice CEB, većinom zemlje EU i to je ponuđeno kao beskamatni zajam. Ostatak sredstava treba da obezbijede lokalne vlasti u Bosni i Hercegovini.

Međutim, projekat kasni bar pet godina. Prvobitni rok za njegovo sprovođenje pomjeren je sa 2017. na 2022. godinu. Do sada, samo je osam od 121 kolektivna centra zatvoreno. Menadžerka CEB u BiH Karin Lep rekla je za BIRN da ta banka nije odgovorna za sprovođenje projekta. „Na bosanskim vlastima je da iskoriste pozajmljena sredstva“, rekla je ona. „Mi nemamo nikakav mehanizam kojim bismo ostvarili pritisak na državu“.

Šta god da bude od projekta na kraju, za Grozdana Cvijanovića biće kasno. Ovaj 59-godišnji bivši vojnik preminuo je prošlog februara. Poslednje mjesece svog života proveo je sam, nepokretan, bez kontrole nad probavom, u drvenoj baraki u blizini Zvornika gradu na istoku Republike Srpske. Njegova baraka dio je kompleksa prizemnih drvenih objekata koji su podignuti da bi u njima boravili radnici obližnje fabrike. Kompleks je izgrađen u vrijeme Jugoslavije, a od rata je služio kao kolektivni centar.

Grozdanovi sujsedi kazali su za BIRN da se njegovo loše fizičko i psihičko zdravlje naglo pogoršano nakon smrti njegove majke. Kako je postao vezan za krevet, njegove prostorije su preplavili pacovi, privučeni ostacima hrane. Pred kraj života, Grozdana su od glodra branile komšije. Milan Petrović, koji živi u obližnjoj baraki, prisjeća se da je jednom prilikom vidio pacova da skače sa Grozdanovog kreveta bježeći u susjednu prostoriju. „Kad se pacov ponovo vratio u sobu pokušao je da prođe pored mene“, izjavio je za BIRN. „Rekao sam, e nećeš vala i ubio ga na mjestu“.

Zašto ljudi žive i umiru u ratnom skloništu punom pacova 25 godina od kraja rata? Odgovor na to pitanje nalazi se u komplikovanom političkom sistemu koji je napravljen na osnovu Dejtonskog mirovnog sporazuma. Sistem je ispoštovao glavni cilj sporazuma: omogućio je akterima trostranog sukoba da dobiju udio u miru. To je postignuto podjelom Bosne na entitete približno iste veličine – Republiku Srpsku, u kojoj su Srbi u većini i Federaciju Bosne i Hercegovine gdje su većina Bošnjaci i Hrvati. Ovi entiteti imaju srednji nivo administracije između centralne vlade i lokalnih vlasti. Da se stvari dodatno zakomplikuju, Federacija ima dva nivoa lokalnih vlasti, kantone i opštine, dok Republika Srpska ima samo jedan nivo – opštine.

Mnoga ovlašćenja države, kao što su stambena izgradnja i obrazovanje, prenijeta su svim navedenim nivoima vlasti, kako bi se ispunili zahtjevi za širokom autonomijom i podjelom moći. U praksi ovo je dovelo do dupliranja i disfunkcionalnosti. Zadaci države su zanemareni i njeni resursi protraćeni, a da niko ne zna ko je odgovoran.

„Stvari propadaju kroz pukotine između različitih nivoa vlasti“, kaže za BIRN Boris Divjak, osnivač bosanskog ogranka antikorupcijske organizcije Transparency International. „Na kraju svako optužuje svakog za neuspjehe ili manjak transparentnosti“.

Karin Lep iz CEB kaže da lokalne vlasti širom države snose najveću odgovornost za zatvaranje kolektivnih centara. Sledeći najodgovorniji su entiteti, dok centralna vlast ima „organičene nadležnosti“ u sprovođenju projekta CEB II.

U Zvorniku, gradonačelnik Zoran Stevanović prihvata da najveću odgovornost za zatvaranje kolektinih centara u ovom mjestu ima gradska vlast. Kaže da lokalna vlast prvobitno nije tretirala kolektivne centre kao prioritet, zbog mnogobrojnih zahtjeva za rješavanje stambenog pitanja drugih populacija stanovnika, ratnih vojnih invalida i porodica poginulih. Tek 2011. prijavili su se za kupovinu novih stanova za stanovnike kolektivnih centara, ali, kaže Stevanović, entitetske vlasti Republike Srpske su četiri godine razmatrale njihovu prijavu da bi je na kraju odbacile. „Htjeli smo da riješimo problem što je prije moguće, ali izgubili smo dragoceno vrijeme“, rekao je on za BIRN.

Vlasti Republike Srpske nisu komentarisale konkretan slučaj kolektivnog centra pored fabrike glinice. Dragan Štrbac, najviši državni zvaničnik odgovoran za udomljavanje raseljenih, kaže da „nema nikakvih problema“ u sprovođenju projekta CEB II u Zvorniku. Takođe tvrdi da projekat napreduje bez smetnji širom tog entiteta. „Sve se razvija prema prvobitnom rasporedu“, rekao je za BIRN.

Državna ministarka za ljudska prava i izbjeglice Semiha Borovac, nije odgovorila na zahjtev BIRN-a za intervju. Umjesto toga ministarstvo je u pisanoj izjavi navelo da je projekat usporen zbog svoje „složenosti“ i zbog „promjene prvobitnog projektnog plana, a na osnovu zahtjeva opština za izgradnju novih stambenih jedinica umjesto sanacije starih“.

‘Subvencija za korupciju’
Rat u Bosni i Hercegovini prisilio je oko 2,2 milion ljudi – više od polovine stanovništva zemlje – da napusti domove. Kad se sukob završio 1995. godine, UNHCR je procijenio da se u kolektvnim centrima širom države nalazi oko 50.000 ljudi. Preostalih 8.000 koji su i dalje u njima, žive u 158 kolektivnih centara. Većini je imovina u potpunosti uništena u ratu, dok jedan broj njih nije ni imao prijeratnu imovinu. U kolektivnim centrima pretežno su siromašni, stari i nemoćni. Međutim, ima i mladih koji su tu rođeni i odrasli. Ovi ljudi nemaju prijatelje u politici i za razliku od demobilisanih boraca ili porodica poginulih nisu formirali udruženja koja bi se borila za njihove interese. Jednostavno, njihova država ih je iznevjerila.

„Svako pitanje u Bosni je sada ispolitizovano, i ovo je takođe pitanje političkih priorieta“, kaže Dr Barton-Hronesova sa Odsjeka za međunarodni razvoj Univerziteta u Oksfordu. „Ovih 8.000 ljudi neće odlučiti ni jedne izbore. Tako da, budimo iskreni, nikoga nije briga za njih“.

Bosna i Hercegovina je neuspješna u mnogim sferama. Ne funkcioniše kao jedinstvena država, jer je njeno političko ustrojenje očuvalo ratne podjele. Nakon izbora 2018. država je bila paralizovana više od godinu dana, dok su se lideri međusobno prepucavali oko sastava buduće vlade. Istovremeno, sve veći broj ljudi, pretežno mladih, odlazi u inostranstvo. BiH ima jednu od najvećih stopa stopa nezaposlenosti mladih na svijetu. Privreda prožeta korupcijom održava se na osnovu pomoći iz inostranstva i zajmova.

U kolektivnom centru u selu Mihatovići, u Federaciji Bosne i Hercegovine, mlade porodice brinu se kako će odgojiti sledeću, treću generaciju u ovim centrima. Opterećini su brobom za golu egzistenciju i opasnostima od prisustva dilera droge i narkomana koji takođe žive u ovom kolektivnom centru. Sa oko 500 stanovnika ovaj centar je najveći u zemlji. Osim interno raseljenih, veliki broj Roma živi u ovom kolektivnom centru. Sa oronulih zgrada otpadaju fasade. Iz oluka visi trava, a u stanovima se osjeti vlaga.

„Bilo je teško odrastati ovde“, kaže Adnan Mekić, 25-godišnji stanovnik centra, navodeći da je jedan od najvećih problema narkomanija. Svom ocu, starijem čoveku koji hoda uz pomoć štaka, duguje zahvalnost kaže što je uspio da sačuva njega i njegove sestre „od nevolja“. Sada kad je i sam odnedavno otac, Adnan povremeno odlazi u Njemačku da radi kao varilac.

U skladu sa Aneksom 7 dejtonskog mirovnog sporazuma, BiH ima obavezu da omogući svim raseljinm licima povratak na prijeratna ognjišta i tako riješi pitanje kolektivnih centara. U slučajevima gdje povratak nije moguć, projekat CEB II kroz izgradnju stanova za socijalno stanovanje trebao je da stambeno zbirne ove ljude. Ipak, za neuspjeh države da ispoštuje tu obavezu nije kriv samo politički sistem proistekao iz mirovnog sporazuma. Krivicu snose i prethodne garniture vlasti domaćih političara.

Senad Bratić, bivši predsjednik Odbora za zaštitu prava izbjeglica Vlade Republike Srpske, smatra da CEB II nije sproveden zbog neodgovornosti nadležnih. „Sredstva postoje, ugovori su potpisani, tenderi su raspisani“, kaže on za BIRN „ljudi trebaju biti raspoloženi i zainteresovani da žele da rade ono za šta su plaćeni“.

Korupcija je oduvijek igrala važnu ulogu u neuspjehu države da zatvori kolektivne centre, mada ne u onom uobičajenom smislu: nema dokaza da je novac iz inostranstva namjenjen za projekat protraćen. Međutim, Boris Divjak iz Transparency International kaže da je potreba BiH za sredstvima iz inostranstva simptom endemskog rasipanja širom sistema.

„Novac koji dolazi od međunarodnih tijela služi kao subvencija za korupciju“, kaže Divjak. „Kada u Bosni ne bi bilo korupcije, kada bi država bila transparentna, novac od poreskih prihoda i doznaka bio bi dovoljan da mašina nastavi da radi“. Ovo se odnosi na svaki sektor, uključujući stambenu izgradnju. „Bilo je dovoljno novca da se do sada zatvore kolektivni centri na lokalnom i na nacionalnom nivou“, rekao je on.

Kao što je svojim primjerom pokazala Anđelina Džoli, zatvaranje kolektivnih centara ne mora nužno da iziskuje ogromna finansijska sredstva. Lenin novi dom u Rogatici izgrađen je u roku od dvije godine nakon što je vlada SAD za tu svrhu izdvojila 500.000 dolara (453.000 evra). Kada je usputna posjeta holivudske zvijezde postigla ono što bosanske vlasti nisu mogle da postignu decenijama, to govori više o mrtvilu poslijeratne države nego o uticaju slavne ličnosti.

Kiša i šuga u Vučjaku
Tokom prošle godine desetine hiljada migranata boravilo je u Bosni i Hercegovini. Pobjegli od rata rata i siromaštva iz Avganistana, Pakistana, Sirije i Iraka ovi ljudi krenuli su u potragu za boljim životom u Evropskoj uniji. Međutim, na tom putu prepreka im je bila hrvatska granica. Bezbrojni pokušaji da u iz BiH uđu u Hrvatsku obično su bili neuspješni. Svaki put hrvatska policija prisilno bi ih vratila u BiH. Ova taktika, poznata kao „potiskivanje“, nedavno je dovela Bosnu i Hercegovinu do ivice prve humanitarne krize od kraja rata.

Od 50.000 izbjeglica i migranata, koliko se procenjuje da je prošle godine ušlo u zemlju, nekih 8.000 zarobljeno je u BiH upravo zbog taktike potiskivanja. Zbog toga mnogi od njih spavali su u planinama blizu granice ili u prepunom, nesanitarnom kampu kod Vučjaka, blizu Bihaća na sjeverozapadu zemlje.

Lokalna vlast u Bihaću formirala je ovaj prihvatni kamp na lokaciji bivše deponije okružene minskim poljima, bez pristupa vodi i električnoj energiji.

Sa jesenjim kišama i hladnim vremenom, humanitarne organizacije upozorile su da je lokacija postala previše opasna za njihovo osoblje kao i za izbjeglice i migrante koji tu borave.
U jednom trenutku tokom oktobra mjeseca u Vučjaku je boravilo oko 2.500 ljudi – trostruko više od kapaciteta kampa. Ovo mjesto zahvatila je i epidemija šuge.

Niz međunarodnih humanitarnih organizacija i agencija za ljudska prava – od Crvenog krsta do Amnesty International – apelovao je na lokalne vlasti da zatvore kamp i premjeste migrante, dok je Evropska unija obećala sredstva za uspostavljanje alternativnog kampa. Međutim, svim pokušajima da se pronađe druga lokacija odupirale su se lokalne zajednice, nevoljne da prime izbjeglice i migrante. Tako je kamp ostao otvoren mesjecima, dok su se zimski uslovi pogoršavali, a upozorenja nastavila da stižu.

U intervjuu za BIRN prošlog novembra gradonačelnik Bihaća Šuhret Fazlić kritikovao je lokalne političare koji su blokirali pokušaje da se kamp premjesti. Kritikovao je i državnu vlast u BiH, jer je brigu o migrantima i izbjeglicama prebacila na opštine blizu granice s Hrvatskom, među kojima je i grad Bihać. Država, rekao je on za BIRN, bi trebalo da registruje migrante, udomi ih i obradi njihove prijave. Umjesto toga, kako kaže, ona ih je samo „poslala dalje u Bihać“.

Vučjak je zatvoren početkom decembra kada je ustanova u prestonici, Sarajevu, pristala da udomi njegove stanovnike.

‘Nisam optimističan’
Ljudi u kolektivnim centrima nisu u očajnom položaju kao izbjeglice i migranti. Njihova mjesta stanovanja, mada neuslovna, malo su toplija od šatora u Vučjaku. Većinom imaju pristup tekućoj vodi i električnoj energiji. Međutim, priča o Vučjaku ilustruje ono što su stanari kolektivnih centara odavno znali: da bi ste dobili dom u BiH, više od novca potrebno je da na svoju stranu pridobijete politički sistem.

„Drže nas ovde kao stoku“, kaže Jasmin Rizmanović, stanar kolektivnog centra u sarajevskom predgrađu Hrasnica, u Federaciji Bosne i Hercegovine. „Tone strane pomoći su poslate da nam se pomogne, ali mi nismo vidjeli nikakve koristi“.

Jasminova porodica izbjegla je iz Republike Srpske istočnog dijela države, kada je imao 12 godina. Sada je u tridesetim, i podiže sopstvenu djecu u oronuloj zgradi punoj vlage i buđi koja je dom za još oko 50 ljudi. Njegova snaja, Amina Rizmanović, kaže da je često probude žohari dok puze preko nje i njene djece dok spavaju.

Borislav Bojić, bivši predjsednik Zajedničke komisije za ljudska prava, ističe da je krajnje vrijeme da se ovo pitanje riješi. „Većina ljudi u kolektivnim centrima su stari, neće živjeti 150 godina“, rekao je za BIRN. „Ovaj problem bi trebalo da se odmah riješi, ali ja nisam optimističan“.

Lena Babić i njeni sujsedi u Rogatici smatraju da su pravi srećnici. Nekada je njih dvanaest dijelilo toalet u kolektivnom centru. U svom novom domu, nazvanom Vila Anđelina po njihovom dobročinitelju, stanovi imaju kupatila, frižidere i mašine za pranje veša.

„Istrulili bismo odavno da nije bilo Anđeline“, kaže Persa Radović, Lenina prva komšinica, koja je takođe u svojim osamdesetim. Svakog jutra ove starice zajedno piju kafu. Ovo je drugi od njihova dva zajednička dnevna rituala. Prvi je lupkanje rukom u zid koji dijeli njihove stanove i čekanje na odgovor sa druge strane, takođe lupkanjem u zid. „Kad to čujem“, kaže Persa, „pomislim dobro je, Lena je još živa!“

Milena Mitrović je multimedijalni novinar iz BiH koja se fokusira na socijalno-političke teme i ljudska prava. Ovaj članak je nastao kao dio Balkan Fellowship for Journalistic Excellence programa koga podržava ERSTE Fondacije u saradnji sa Balkanskom istraživačkom mrežom. Urednik priče je Neil Arun.